سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: فضاهای سبز شهری به‌عنوان ریه‌های تنفسی شهرها به‎شمار می‌روند و در شهرها افزون بر عملکردهای زیبایی‌شناختی، اجتماعی و ساخت کالبدی شهر بر روی تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا، کاهش آلودگی صوتی، افزایش نفوذپذیری خاک، کاهش سطح ایستایی، بهبود شرایط بیوکلماتیک (شاخص زیست اقلیمی انسانی) در شهر و جذب گردوغبار تأثیر دارند.

در ادوار گذشته در کنار توجه به تفرج روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان در فضای سبز شهری و باغ‌ها نیز مدنظر بوده و در همه آن‌ها از باغ معلق بابل مربوط به سال‌های قبل از میلاد مسیح تا پردیس‌های ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی، ضمن رعایت جنبه‌های زینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آن نیز موردتوجه جدی بوده و در چهارچوب سنت و اصول، هیچ‌چیز بی‌مورد و یا تنها برای زیبایی وجود نداشته، بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه می‎شده‎است. 

ازجمله گیاهان دارویی که در احداث باغ‌های عمومی در ایران طی سالیان، مورداستفاده قرارگرفته می‌توان به اقاقیا، بیدمشک، خرزهره، زوفا، سنجد تلخ، ریش‌بز، بابونه، گل انگشتانه، زرشک، ختمی، گل ساعتی، گل سرخ، گاوزبان، همیشه‌بهار، گلرنگ، زعفران و مانند آن‌ها اشاره کرد حال‌آنکه در دیگر کشورها گیاهانی همچون زغال‌اخته نیز در فضای سبز کاشته می‌شده‌است.

تجربه نشان داده معمولاً گیاهان دارویی در مدت کوتاهی، سطح خاک را فرامی‌گیرند و به علت سبزی و کوتاهی‌شان زیبایی خاصی را پدید می‌آورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب بسیار زیادی نیاز ندارند، همچنین برخی از آن‎ها در برابر شوری خاک مقاوم‌اند و دوام و عمر طولانی و سازگاری و استقامت بالایی دارند.

با توجه به سازگاری‌ها و توانایی‌های گیاهان دارویی که مورد اشاره واقع شد، به‌کارگیری این گونه‌ها در فضای سبز، تنوع گونه‌ها و اکو تیپ‌ها (ازنظر رنگ، فرم، اندازه و سازگاری) را دوچندان می‌کند و ضریب اطمینان موفقیت طرح و انعطاف طراحی بیشتر می‌شود. از طرفی هم وجود گیاهان دارویی در فضای سبز نشانه‌ای از توانایی اقلیمی و احوال فرهنگی منطقه است، درحالی‎که استفاده از گونه‌های انگشت‌شمار و غیربومی در فضای سبز، شکنندگی اکوسیستم‌های احداثی را به همراه دارد. از طرفی هم باید بر اساس مصوبه مجلس در برنامه ششم توسعه، سالانه 100 هزار هکتار گیاه دارویی در کشور کشت شود که درواقع می‌توان بخشی از این سطح را در فضای سبز شهرها با عنوان پارک گیاهان دارویی و یا فضای سبز شهری کشت کرد، همچنین در کنار رکن زیبایی‌شناختی گیاهان دارویی در فضای سبز شهری می‌توان به دیگر مزایایی آن در افزایش تنوع در فضای سبز، بسترسازی برای آموزش همگانی و فرهنگ‌سازی توسعه و کشت گیاهان دارویی اشاره کرد چراکه بعضی از گونه‌های گیاهان دارویی در حال انقراض هستند و با کشت آن‌ها در فضای سبز شهری می‌توان ضمن احیای این گیاهان، شهروندان را با این گونه‌ها آشنا کرد.

باتوجه به کمبود آب در شهر همدان به‌عنوان یکی از نکاتی که همیشه در برنامه‌ریزی‌های مسؤولان شهر لحاظ می‌شود یکی از بزرگ‌ترین خانواده‌های مصرف‌کننده آب در این شهر، فضای سبز شهری است و با توجه به اینکه شهرداری این کلان‌شهر، نگاه ویژه‌ای به مقوله فضای سبز شهری دارد، لزوم نگاه ذخیره کننده به این مایع حیاتی در این زمینه بیشتر احساس می‌شود.

حال‌آنکه یکی از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده فضای سبز چمن است؛ گیاهی از خانواده گندمیان که بیشتر در طراحی پارک‌های عمومی، باغ‎های گیاه‌شناسی، استادیوم‌های ورزشی و زمین‌های بازی مورد استفاده قرارگرفته و به نگهداری و مراقبت زیادی احتیاج دارد. به‌گونه‌ای که داشتن یک چمن خوب مستلزم صرف هزینه و مراقبت مداوم است.

هرچند که چمن بهترین و ایده‌آل‎ترین پوشش سبز برای زمین محسوب می‌شود و در مقایسه با گیاهان پوششی از قدرت پاخوری بالایی برخوردار است، اما در نقاطی که امکان رسیدگی و مراقبت زیاد وجود ندارد یا موضوع کمبود آب مطرح است، گیاهان پوششی همچون گیاهان دارویی جایگزین خوبی خواهند بود. 

از طرفی برای زیباسازی محیطی، گیاهان دیگری هستند که زیبایی و سازگاری بیشتری با محیط داشته و با حداقل امکانات قابل استفاده هستند، پس با توجه به وجود ظرفیت بالای شهر همدان به لحاظ داشتن گونه‌های مختلف گیاهان دارویی بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی با قاسم اسدیان، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان و وحید علی‎ضمیر، معاون خدمات شهری شهرداری همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان با بیان اینکه در همدان این قابلیت وجود دارد تا در فضای سبز شهری از گیاهان دارویی استفاده شود، گفت: بارها دراین‌باره با مدیریت فضای سبز شهرداری بحث و گفت‌وگو کرده‎ام.

قاسم اسدیان با اشاره به اینکه می‌توانیم از گونه‌های مرتعی، جنگلی و نیز گیاهان دارویی در فضای سبز شهری همدان استفاده کنیم، تصریح کرد: استفاده از این گیاهان به دلیل مقاومت و سازگاری با تنش‌های خشک‌سالی این روزها یک ضرورت انکارناپذیر است.

وی با بیان اینکه اغلب گیاهان دارویی، چندساله هستند و تنوع در آن‎ها یکی از مزیت‌های این نوع پوشش گیاهی است، افزود: غنا در گیاهان دارویی تنوع فضای سبز شهری را بیشتر می‌کند.

اسدیان با بیان اینکه پایداری این گیاهان نسبت به سرما نیز دیگر مزیت‌ آن‎ها است، ابراز کرد: حتی حرص شده گیاهان دارویی، برای مدیریت شهری می‌تواند یک مزیت اقتصادی و به‌نوعی درآمدزایی داشته باشد.

وی ادامه داد: از طرفی در صورت استفاده از گیاهان دارویی به‌عنوان پوشش در فضاهای شهری، مردم را با گونه‌های مختلف گیاهان دارویی آشنا می‌کنیم.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان با اشاره به اینکه استفاده از گیاهان دارویی توسعه گونه‌های مختلف را به دنبال خواهد داشت، اذعان کرد: گرچه ممکن است در فصولی از سال این گیاهان به خواب بروند اما با انتخاب گونه‌های مناسب می‌توان این کاستی را نیز جبران کرد.

وی با بیان اینکه استفاده از گیاهان دارویی در تلطیف هوا و تولید اکسیژن و حتی تصفیه دی‌اکسید کربن هوا نیز مؤثر است، خاطرنشان کرد: این گیاهان در کاهش آلودگی صوتی نیز مؤثر واقع می‌شوند.

اسدیان با اشاره به کاشت گونه‌هایی همچون اسطوقدوس و سنجد در فضاهای شهری، گفت: این گیاه با داشتن رنگ‌های تقریباً نقره‌ای شب‌هنگام به‌صورت شبرنگ خودنمایی می‌کند که در بسیاری از کشورها و حتی شهرهای ایران نیز از این گیاه دارویی در حاشیه خیابان‌ها و معابر استفاده می‌شود.

رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان با اشاره به اینکه از ارقام اسفناجیان نیز می‌توان به‌صورت فصلی استفاده کرد، عنوان کرد: این گیاه از روزهای نخست مهرماه تا پایان پاییز گل‌دهی دارد که مدیریت فضای سبز شهرداری می‌تواند در ارقام مورد استفاده خود از این نوع گیاه نیز بهره‌مند شود.

وی با تأکید بر اینکه می‌توان به‌صورت ترکیبی از گیاهان دارویی در فضاسازی شهر استفاده کرد، ادامه داد: برخی از این گیاهان در همه فصول سبز هستند و از آن‌ها می‌توان در بلوارها استفاده کرد.

اسدیان با اشاره به اینکه در این بخش می‌توان با بهره‌گیری از سرمایه‌گذار بخش خصوصی وارد عمل شد، ابراز کرد: از سوی دیگر، اغلب گیاهان مرتعی دچار کمترین آفات می‎شوند.

معاون خدمات شهری شهرداری همدان نیز در ادامه با بیان اینکه جهت فضای سبز شهری همدان به‎خصوص برای ایام نوروز تدارک گسترده‌ای دیده شده، گفت: سفارش خرید کاشت گونه‌های فصلی داده شده‌است.

وحید علی‌ضمیر تصریح کرد: قصد داریم گونه‌های فصلی را هم در نوع و هم تعادل افزایش دهیم.

به گفته وی با توجه به در پیش بودن پانزدهم اسفند کاشت درختان را نیز مدنظر خواهیم داشت، اذعان کرد: همچون سال گذشته کاشت گونه‌های پهن‌برگ و سوزنی را دنبال می‌کنیم.

علی‎ضمیر با اشاره به اینکه از سال گذشته خوشبختانه بیش از 90 درصد نهال‌های کاشته شده امروز استوارشده و جواب لازم را از آن‌ها گرفته‌ایم، ادامه داد: نهال‌های کاشته شده در سال گذشته واقع در بلوار شهید همدانی، بلوار بهشت، بلوار امام خمینی (ره) و بلوار ارتش امسال به ثمر رسیده‎است.

معاون خدمات شهری شهرداری همدان با اشاره به اینکه امسال نیز کاشت درخت به‎صورت انبوه در برخی نقاط شهر مدنظر است، اظهار کرد: در خصوص استفاده از گیاهان دارویی باید بگویم برخی‌ها موافق و برخی نیز مخالف استفاده گیاهان دارویی در سطح شهر هستند.

علی‎ضمیر خاطرنشان کرد: این مخالفت‌ها ازآنجا نشأت می‌گیرد که گونه‌های گیاهان دارویی که امکان استفاده از آن‎ها در فضای شهری وجود داشته باشد محدود است.

وی با تأکید بر اینکه البته گونه‌هایی نیز وجود دارد که برای فضاسازی شهری مناسب‌اند، گفت: بر این اساس قطعه‌ای در جنب بلوار ارم به مساحت دو هزار و 500 متر به این امر اختصاص یافته‎است.

معاون خدمات شهری شهرداری همدان با بیان اینکه فعالیت‌های عمرانی برای اجرای این طرح آغاز شده‎‌است، ابراز کرد: عنوان انتخابی برای این قطعه، منظر شفاف بخش خواهد بود.

علی‎ضمیر با تأکید بر اینکه این قطعه مختص گیاهان دارویی است، اضافه کرد: این قطعه برای اوایل سال آتی به بهره‌برداری خواهد رسید.

وی با بیان اینکه گونه‌های سازگار با فضای شهری این قطعه نیز انتخاب‌شده‌اند، اذعان کرد: در حال حاضر بخش بزرگی از فعالیت عمرانی این فضا انجام شده‎است.

معاون خدمات شهری شهرداری همدان با بیان اینکه در حال حاضر برخی اداره‌ها از گونه‌های دارویی در فضا سبز خود استفاده کرده‌اند، افزود: سازمان جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات کشاورزی ازجمله این اداره‌ها هستند.

علی‎ضمیر با تأکید بر اینکه ایجاد این فضا درواقع نقطه آغازی است برای بهره‌مندی از گیاهان دارویی در فضای سبز شهری همدان، خاطرنشان کرد: ازآنجایی‌که این گیاهان به لحاظ نگهداری نیازمند توجه هستند و درعین‌حال در دسترس مردم خواهند بود اگر در این آزمونه نتایج مناسبی دریافت کنیم ازاین ‌گونه‌ها به‌صورت گسترده بهره خواهیم برد.

مع‌الوصف؛ همان‌گونه که عنوان شد یکی از مسائل عمده در شهرآرایی با گیاهان دارویی، مسئله نگهداری و توسعه فضای سبز از سوی صاحبان اصلی شهر یعنی شهروندان است، پس در این زمینه می‌بایست در ابتدا مسئله فرهنگ‌سازی از سوی معاونت فرهنگی شهرداری در تعامل بین دستگاهی برای آموزش تکالیف شهروندی مدنظر قرار گیرد تا بتوان در سطح گسترده‌ای از این موهبت الهی بهره بود و درعین‌حال برای تقویت این رویکرد سرمایه‌گذار بخش خصوصی را وارد کار کرد زیرا این مشارکت اجتماعی در حفظ و نگهداری است که می‌تواند زمینه و بستر لازم را هم برای مدیران شهری و هم سرمایه‌گذار فراهم کند.