سپهرغرب، گروه دین و اندیشه: توقیعات امام زمان (عج) مجموعه کلمات امام است که به سه مقطع زندگی آن حضرت برمی‌گردد و شامل موضوعاتی از قبیل مسائل اعتقادی، فقهی، ادعیه و غیره می‌شود.

متن زیر جلسه سی و نهم از سلسله مباحث مهدویت است که توسط حجت‌الاسلام سید محمدباقر علوی‎تهرانی ایراد شده‎است.

در خصوص وظایف نواب خاص صحبت می‌کردیم، وظیفه دومی که برای نواب لحاظ‎شده جلوگیری کردن از ادعای بابیت بود.

اگر کسی ادعای نیابت خاص کرد، این ادعا باید همراه با کرامت باشد و چون نمی‌توانند کرامتی را ارائه بدهند، بنابراین آن‌ها نمی‌توانند نایب باشند. کرامت هم به درخواست من باید باشد نه به قدرت طرف، او ممکن است چهار تا کار شعبده‌بازی بلد باشد، بگوید می‌خواهی این کار را بکنم؟ نه آنچه من می‌خواهم باید اتفاق بیفتد و کسی که این نیابت را داشته باشد باید بتواند انجام بدهد. نواب اربعه این توانایی را داشتند، کرامت‌های خیلی عجیبی داشتند فرصت بشود یکی از کرامت‌ها را بیان کنم.

کار نواب این بود که جامعه را طوری آماده می‌کردند که رؤسای شیعه امامیه در مقابل مدعیان بایستند و سومین کار صدور توقیع از ناحیه امام زمام علیه‌السلام بود. یک نفری که در آن دوره ادعای بابییت، بعد ادعای مهدویت، بعد نبوت و بعد ادعای الوهیت کرد؛ اساساً انحراف در او جایی توقف پیدا نکرد و به ذلت گرفتار شد.

ما یک بحثی داریم از سلسله بحث‌های مهدویت با عنوان توقیعات صادره. این توقعیات صادره اولاً توقیع به چه معنایی هست؟ ثانیاً چه نوع از فرمایشات حضرت را پوشش می‌دهد؟

توقیع در لغت به معنای نشان نهاندن، یک علامت را قرار دادن بر یک نوشته است. حالا این نشان، یا امضا است یا اعلام می‌کنید مساعدت شود یا باطل شد، این را در لغت توقیع می‌گویند. در اصطلاح توقیع صدور یک متنی است از یک شخصیتی در موقعیت بالاتر در مقام پاسخ به یک نوشته. وقتی یک نوشته محضر یک بزرگ‌تر می‌آید توضیح می‌کند مثلاً رسیدگی شود این را توقیع می‌گویند. دیگر امضا و این حرف‌ها نیست آنچه را پاسخ می‌دهد. جواب س‍ؤال مثلاً می‌دهد یا مساعدت می‌کند و یا هر کاری که می‌کند.

در فرهنگ شیعی واژه توقیع بر مکاتبه‌ها، منشورها و نامه‌های امامان علیهم‌السلام حتی بدون دریافت نام و درخواست قبلی اطلاق می‌شود و گاه برخی پیام‌های شفاهی امام عصر علیه‌السلام را نیز توقیع می‌گویند که مثلاً امام علیه‌السلام توصیه‌ای را شفاهاً می‌فرمایند.

1 ـ پس گاهی اوقات یک درخواستی را می‌دهند امام علیه‌السلام پاسخ می‌دهد؛

2 ـ گاهی اوقات خود امام علیه‌السلام بداعتاً این کار را انجام می‌دهند خودشان شروع می‌کنند بدون اینکه درخواستی بوده باشد؛

3 ـ گاهی اوقات امام علیه‌السلام کلام شفاهی دارند مثلاً به فلانی بگو این کار را نکند می‌شود توقیع. نخستین امامی که از او توقیع صادر شد وجود نازنین حضرت موسی‎بن جعفر علیه‌السلام است.

شخصیت عالی‌مقام حسن‎بن علی و جنان به امام نامه می‌نویسد به امام می‌گوید از خدا برای من طلب فرزند کنید، این توقیع را مخصوصاً خواندم که بدانید اگر کسی اولاد ندارد راهش موسی‎بن جعفر علیه‌السلام است، هم توسل به موسی‎بن جعفر علیه‌السلام و هم اِن‌شاءالله آن رفتارهای پزشکی است.

ـ در قُلبَ الِاسناد است: فَوَقَّع فِی الکِتابِ قَد قَضِّ الله تَبارَکَ وَ تَعالی حاجَتَکَ وَ سَّمهُ مُحَمدَ؛ موسی‎بن جعفر علیه‌السلام پای درخواست حسن‎بن علی نوشت به این معنا که خداوند به‌زودی حاجتت را برآورده خواهد کرد و پسری دهد که نامش را محمد بگذار، پس نخستین توقیع رسمی ساحت مقدس موسی‎بن جعفر علیه‌السلام است.

توقیعات در زمان امام رضا علیه‌السلام و در زمان امام هادی و امام عسگری سلام‌الله علیهم اجمعین دیگر اوج می‌گیرد و دلیلش هم این است که مردم خیلی راحت نمی‌توانند با امام ارتباط بگیرند و دسترسی ندارند. شاید ملاک اینکه از زمان موسی‎بن جعفر علیه‌السلام توقیع شهرت پیدا می‌کند به خاطر این است که مردم تا قبل از ایشان دسترسی به امام داشتند اما از موسی‎بن جعفر علیه‌السلام به بعد دسترسی ندارند؛ و اسم این نامه‌نگاری‌ها را توقیع می‌گذارند چون مردم دیگر نمی‌توانند دسترسی پیدا بکنند.

ـ نکته بسیار مهمی که در بحث توقیع مطرح می‌شود این است که این نامه‌ها دسته‌بندی دارد. دسته‌بندی هم به این صورت است که:

ـ بخشی پاسخ مسائل اعتقادی است راجع به صفات خدا صحبت کردند.

ـ بخشی مربوط به مسائل فقهی است.

ـ بخشی مربوط به کرامت است یا درخواست حاجتی کردند امام پاسخ دادند.

ـ بخشی صدور ادعیه است. بعضی از ادعیه ما صادره از امام عصر علیه‌السلام است مثل زیارت آل یس مثل زیارت ناحیه مقدسه این‌ها را امام علیه‌السلام نوشتند.

ـ بخشی هم موضوعات پراکنده است یعنی آن‌قدر متعدد است که نمی‌شود با یک عنوان خاص قرارش داد. نخستین کتابی که راجع به توقیعات جمع‌آوری شده جناب شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمه و جناب شیخ طوسی در کتاب الغیبه آورده‌اند. اهمیت جمع‌آوری این دو بزرگوار این است که برخی از آقایان ادعایشان این است که ما به آن طایفه‌ای از روایات اهمیت می‌دهیم که در منابع کهن وجود داشته باشد. اگر یک روایتی در کتاب‌های صدوق و شیخ طوسی نبود ولی در متأخرین از روات بود خیلی برای بعضی موردتوجه نیست:

1 ـ اما نکته مهم این است که این توقیعات در منابع کهن موجود است یعنی شیخ طوسی و جناب شیخ صدوق آن را آورده‌اند. این یک نکته حائز اهمیت است.

2 ـ نکته دیگر اینکه اساساً برای ما چرا توقیع اهمیت دارد؟ توقیع ازنظر ما به این دلیل اهمیت دارد که ما بدانیم امام ما گرچه ظاهر نیست اما حضورش به نحو اشراف بر جامعه است.

ما باید همواره بدانیم که امام ناظر ماست و امور و شئون ما برایش اهمیت دارد.

اثر سید مجتبی بحرینی کتاب حدیث توقیعات، توضیح راجع به توقیعات داده‌اند. کتاب نشانی از امام غایب اثر دکتر محمدمهدی رُکنی بازنگری و تحلیل توقیعات؛ این کتاب هم توقیعات را تحلیل کردند.

توقیعات درواقع مجموعه کلمات امام علیه‌السلام است. مجموعه کلمات امام عصر علیه‌السلام به سه مقطع برمی‌گردد.

ـ یک بخش در زمان ولادت است تا پنج سال عمر شریفشان زیر سایه پدر بزرگوارشان که دو نکته را اینجا بیان می‌کنم.

ـ حضرت امام عسگری علیه‌السلام فرزند بزرگوارشان که به دنیا آمدند فرزند را به سینه چسباندند و به ایشان فرمودند: سخن بگو، نوزاد شروع کرد به سخن گفتن، اولاً سخن گفتن نوزاد سابقه دارد در زمان حضرت عیسی که معصوم است و در غیر معصوم آن شاهدی که برای جناب یوسف علیه‌السلام اقامه شد.

حضرت فرمود اشهد اَن لا اله اِلّا وَحَدهُ لا شریک لَه و اَشهَدُ اَنَّ مُحَمداً رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) شیخ طوسی رحمه‌الله علیه می‌فرماید: جمله دومی را که از امام جمع‌آوری کردند این است که حضرت وقتی به دنیا آمدند بعد از شهادتین، عطسه کردند، در عطسه الحمدالله رب‌العالمین گفتند و صل‌الله علی محمد و آله، این جمله خیلی عجیب است. ظالمان و ستمگران فکر می‌کند حجت الهی از بین رفته، اگر خدا به ما اجازه بروز و ظهور داده بود تمام شک‌ها برطرف شده بود. این بخشی از کلمات و سخنان امام در پنج سال اول است.

بخشی از کلمات امام در دوره غیبت صغری است. اگر ما راجع به توقیع صحبت می‌کنیم راجع این 69 سال داریم صحبت می‌کنیم و اِلا عالمان ما در توقیعات که در دوران غیبت کبری صادرشده در صحت آن خیلی باور ندارند. لکن اصل توقیعات در آن 69 سال است با آن محوریتی که عرض کردم، برخی ادعیه است، مثل زیارت آل سین، مثل زیارت ناحیه برخی پاسخ به مسائل شرعی است یعنی فقهی است، برخی مسائل اعتقادی، برخی صدور کرامت است و درواقع از امام درخواست دعا داشتند.