نگاهی به یک مفهوم مهم اسلامی و ابعاد آن در نظام فکری رهبر انقلاب:

«مواسات» رکن مهم جامعه‌پردازی اسلامی

سپهرغرب، گروه اجتماعی: « بایستی صحنه‌ها و جلوه‌هایی از جامعه‌ی مهدوی را، خودمان به وجود بیاوریم. جامعه‌ی مهدوی، جامعه‌ی قسط و عدل است و جامعه‌ی عزّت است. جامعه‌ی علم است. جامعه‌ی مواسات و برادری است. اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم.» 1399/01/21

این بخش از بیانات رهبر انقلاب در سخنرانی تلویزیونی ایشان به مناسبت ولادت حضرت‌ امام‌ زمان(عج) حاوی تأکیدی ویژه، بر مفهوم «مواسات» بود. به‌خصوص آنجا که از مردم خواستند، ماه رمضان را تبدیل به فرصتی برای «رزمایش گسترده‌ی مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان» کنند.

اما معنای مواسات چیست؟ این مفهوم از منظر تفکر اسلام ناب، چه تأثیراتی در روند نظام‌سازی و جامعه‌پردازی اسلامی دارد؟

برای پاسخ به این سؤالات و تبیین و تحلیل بیشتر این موضوع، یادداشت زیر را منتشر می‌کند:

      معناشناسی مواسات

مواسات، اصطلاحی ناظر به سبک زندگی اسلامی و از مهم‌ترین وظایف اخلاقی و عاطفی انسان و به معنای همراهی‌کردن و کمک‌کردن به برادر مؤمن در همه‌ی امور است.

به لحاظ لغوی و در زبان عربی، این واژه «مُؤاسات» است و معنای آن، ناظر به وضعیتی است که آدمی، بخشی از مال خویش را در اختیار نیازمندی قرار دهد و او را در استفاده از مال خود، مساوی با خود و شریک قرار دهد. (ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج 1/ ذیل واژه‌ی «آسی»).

در تحلیلی از کاربرد مواسات در احادیث اهل بیت(علیهم‌السلام) اینچنین برمی‌آید که کمک‌کردن به دیگران، سه مرتبه و درجه دارد:

1- کمک‌کردن به نیازمندان از اضافه بر نیاز خود. این نوع از کمک‌کردن، با توجّه به چگونگى آن به انفاق، اهدا، صدقه، سخا و امثال آن، نام برده‌ می‌شود.

2- ناظر به وضعی که وُسع ما کفاف نیازهای‌مان را می‌دهد؛ وقتی از حدّ کفاف و از آنچه به اندازه‌ی نیازمان به افراد نیازمند کمک می‌کنیم، با آنها در مشکلاتشان شریک شده‌ایم. به این بخشش و همدلی و غمخواری «مواسات» گفته می‌شود.

3- واگذارکردن همه‌ی آنچه خودمان به آن نیازمندیم و بدان محتاجیم. این بالاترین مرتبه‌ی کمک‌کردن به دیگران و از بالاترین ارزش‌هاى اخلاقى است که به آن «ایثار» می‌گویند. (نک‌: ری‌شهری، حکمت‌نامه‌ پیامبر اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، 1386: 58-63).

اهمیّت و جایگاه «مواسات» از جنبه‌های مختلفی در نظام‌واره‌ی فکری رهبر انقلاب، قابل پی‌جویی است:

      مواسات به‌مثابه‌ نظام‌سازی

از مهم‌ترین وجوه کاربرد مساوات در این نظام‌ اندیشه، نقش آن در تحقق اهداف عالی و اصلی نظام اسلامی است. همواره «رستگاری و سعادت انسان» و «تحقق عدالت و اقامه‌ی قسط» از زمره‌ی مهم‌ترین آرمان‌ها و اهداف نظام اسلامی هستند.

« عدالت، شعار اصلى و هدف بزرگ انقلاب اسلامى و نظام جمهورى اسلامى بوده و هست.» (در مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری، 84/5/12)

« نظام مقدس جمهوری اسلامی، هدف اصلی خود را ایجاد جامعه‌ی عادلانه قرار داده است.» (در دیدار مردم شهرستان رفسنجان، 1384/2/18)

« قطعاً عدل هدف است، منتها این هدف میانی است. هدف نهایی، عبارت است از رستگاری انسان.» (بیانات در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی، 1389/9/10)

بر همین اساس است که مواسات، از تکالیف دشوار و مهمّ مؤمنین معرفی و شناخته شده است. زیرا سهم بزرگی در تحقق اهداف عالی نظام اسلامی، از جمله در تحقق عدالت و رفع فقر در جامعه دارد.

« علاج فقر به شکل اصولی در هر جامعه‌ای، از راه استقرار عدالت اجتماعی و نظام عادلانه در محیط جامعه است، تا کسانی که اهل دست‌اندازی به حقوق دیگرانند، نتوانند ثروتی را که حقّ همگان است، به سود خود مصادره کنند. این یک وظیفه دولتی و حکومتی است. اما مردم هم به نوبه خود، وظیفه سنگینی بر دوش دارند. اجرای برنامه‌های اجتماعی فقط در بلندمدّت و میان‌مدّت و به‌تدریج امکان‌پذیر است. اما نمی‌شود، منتظر ماند تا برنامه‌های اجتماعی به ثمر برسد و شاهد محرومیت محرومان و فقر گرسنگان در جامعه بود. این وظیفه خود مردم و همه کسانی است که می‌توانند در این راه تلاش کنند.

همه باید خود را موظّف به مواسات بدانند. مواسات یعنی هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان و هم‌میهن و محروم را، با دردها و محرومیت‌ها و مشکلات خود تنها نگذاشتن. به سراغ آنها رفتن و دست کمک‌رسانی به سوی آن‌ها درازکردن. امروز این یک وظیفه جهانی برای همه انسان‌هایی است که دارای وجدان و اخلاق و عاطفه انسانی هستند. اما برای مسلمانان، علاوه‌بر اینکه یک وظیفه اخلاقی و عاطفی است، یک وظیفه دینی است.» (خطبه‌های نماز عید فطر، 1381/9/15)

       مواسات به‌مثابه امر اخلاقی و هویتی

در نظام فکری رهبر انقلاب، نسبتی وثیق و بنیادی میان اخلاق و هویّت جامعه وجود دارد. ازنظر ایشان: « هویت‌ حقیقی جامعه، هویت‌ اخلاقی‌ آن‌ها است. یعنی درواقع سازه‌ی اصلی برای یک اجتماع، شاکله‌ی اخلاقی‌ آن جامعه است و همه‌چیز بر محور آن شکل می‌گیرد.» (در دیدار رئیس و مدیران سازمان صدا و سیما، 11/ 09/ 1383)

مواسات، به‌مثابه امر اخلاقی، محور مهمّ دیگری است که در نظام‌واره‌ی فکری رهبر انقلاب مورد توجه است:

« روایتی از حضرت أبی‌عبدالله علیه‌السّلام است و روایت دیگری هم هست که آن روایت دوم، بیشتر مورد توجه من بود. اما هر دو روایت را می‌خوانم. روایت اول از حضرت أبی‌جعفر علیه‌السلام است. حضرت باقر سلام‌الله‌علیه فرمود: « ثَلاثُ مِن أشَدِّ ما عَمَلَ العِباد»؛ سه‌چیز هست که جزء تکالیف بسیار مهم و دشوار مؤمنین است؛ کارهای سخت. یکی « اِنصافُ المُؤمِنِ مِنْ نَفسِهِ»؛ این‌که انسان در قبال دیگران انصاف به خرج بدهد. یعنی آن‌جایی که امر دایر می‌شود، بین اینکه حق را به‌خاطر خود، زیر پا بگذارد یا خود را به‌خاطر حق، زیر پا بگذارد، این دومی را انجام بدهد. آن‌جایی که حق به طرف مقابل هست و شما حق ندارید، منصفانه حق را به او بدهید. خودتان را اگر چنانچه موجب کوچک‌شدن و زیرپاگذاشتن است، زیر پا بگذارید. این کار سختی است؛ اما کار مهمی است. امام باقر می‌گوید: « این جزء مهم‌ترین کارهاست.» البته سخت هست و هیچ کار خوب و بزرگی، بدون سختی که امکان ندارد. دوم « و مُؤاساةُ الْمَرْءِ اَخاهُ» مواسات‌ورزیدن با برادر مؤمن، مواسات با مساوات فرق دارد. برابری نیست. مواسات یعنی همراهی‌کردن و کمک‌کردن به برادر مؤمن، در همه امور. انسان وظیفه بداند؛ کمک فکری، کمک مالی، کمک جسمانی، کمک آبرویی، این مواسات است. سوم « و ذِکرُاللهِ عَلی کُلِّ حالٍ»؛ در همه حال ذاکر خدای متعال باشد. ذکر این است.

آن‌وقت حضرت باقر(ع) در همین روایت، « ذِکرُ اللهِ عَلی کُلِّ حالٍ» را معنا کرده‌اند: « و هُوَ أَنْ یَذکُرُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ عِندَ الْمَعصِیَةِ یَهَم بِها»؛ وقتی که می‌رود به سمت معصیت، ذکر خدا او را مانع بشود. ذکر، یاد کند خدا را و این معصیت را انجام ندهد. انواع معاصی را، خلاف واقع گفتن، دروغ‌گفتن، غیبت‌کردن، حق را پوشاندن، بی‌انصافی‌کردن، اهانت‌کردن، مال مردم را، مال بیت‌المال را، مال ضعفا را تصرف‌کردن یا درباره آن‌ها بی‌اهتمامی به خرج‌دادن. این‌ها گناهان گوناگون است. در همه این‌ها، انسان توجه کند به خدا. ذکر خدا مانع بشود، از این‌که انسان به سمت این گناه برود.» (دیدار با مسؤولان و کارگزاران نظام‌، 1386/06/31)

      مواسات به‌مثابه درس تاریخی

در منظومه‌ی فکری رهبر انقلاب، همواره فصل مهمی از مباحث ایشان درباره‌ی « درس‌ها و عبرت‌های تاریخی» متمرکز است و در میان درس‌ها و عبرتهای تاریخی، تحلیل قیام عاشورا و محورهای مهم و درس‌آموز آن، برای امروز و آینده‌ی انقلاب اسلامی، نکته‌ای مهم و حیاتی است. در این مباحث؛ مواسات، یکی از درس‌های قیام عاشورا است.

« بحث درسهای عاشورا است که یک بحث زنده و جاودانه و همیشگی است و مخصوص زمان معیّنی نیست. درس عاشورا، درس فداکاری و دینداری و شجاعت و مواسات و درس قیام‌لله و درس محبّت و عشق است.» (خطبه‌‌های نمازجمعه، 1377/2/18)

      مواسات به‌مثابه سبک زندگی

تحقق ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی در ساحت زندگی واقعی و روزمره و توجه به الگوهای واقعی در متن زندگی، محور مهمّ دیگری در نظام اندیشه‌ی رهبر انقلاب است. این محور، همواره با مباحث نظام‌سازی و شرایط حاکم بر نظام مردم‌سالاری اسلامی، پیوند خورده است.

« اسلام به ملت‌ها استقلال و آزادی می‌دهد. هم آزادی در محیط زندگی خودشان، آزادی از قدرتهای دیکتاتور و مستبد، آزادی از خرافات و جهالت‌ها، آزادی از تعصّب‌های جاهلانه و کج‌فکری‌ها و هم آزادی از کمند قدرت اقتصادی و فشار سیاسی استکبار. اسلام به ملت‌ها، رفاه و پیشرفت اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی هم می‌دهد. آن پیشرفت اقتصادی که فاصله بین طبقات مردم را زیاد کند، مورد نظر اسلام نیست. آن نسخه اقتصادی که امروز کشورهای غربی برای مردم دنیا می‌پیچند و ارائه می‌دهند که طبقاتی را مرفّه می‌کند و رونق اقتصادی را بالا می‌برد و به قیمت ضعیف‌شدن و فقیرشدن و زیر فشار قرارگرفتن، طبقاتی از جامعه تمام می‌شود. این را اسلام نمی‌پسندد. رفاه اقتصادی همراه با عدالت، همراه با روح مواسات و همراه با روح برادری، باز در سایه اسلام به‌دست می‌آید.» (در مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام‌خمینی(ره)، 1378/3/12)

      مواسات به‌مثابه سبک زندگی مهدوی

تحقق مواسات، هم به‌مثابه نظام‌سازی و هم به‌مثابه امر اخلاقی و هویتی و ناظر به سبک زندگی اسلامی، اوج و نهایتی دارد که آن اوج، در دوره‌ی ظهور امام‌زمان علیه السلام محقق خواهد شد.

« حکومت‌ الهی‌ حضرت‌ بقیةالله‌ (ارواحنا فداه‌) حکومتی‌ است‌ که‌ در آن‌ مقررات‌ حاکم‌ بر مردم‌، خواست‌ آمریکا و دیگر قدرت‌های‌ زورگوی‌ شرق‌ و غرب‌ نیست‌، بلکه‌ حکومت‌ عدالت‌، مواسات‌ و مساوات‌ و حکومت‌ معنویت‌ و فضیلت‌ است‌.» (در سالروز میلاد امام‌زمان (عج)، 1373/10/27)

« عدّه‌ای هستند که در این شرایط و در این اوضاع حقیقتاً زندگی‌شان به‌سختی قابل گذران است و نمی‌توانند زندگی معمولی عادی خودشان را اداره کنند. مردمی که دستشان باز است و توانایی دارند، بایستی در این زمینه فعّالیّت وسیعی را شروع کنند. در صلوات شریف «شَجَرَةُ النُّبُوَّة» می‌خوانیم: « وَ ارْزُقْنی مُواساةَ مَن قَتَّرتَ‌ عَلَیهِ مِن رِزقِکَ بِمَا وَسَّعْتَ عَلَیَّ مِن فَضْلِکَ... وَ اَحْیَیْتَنی‌ تَحتَ‌ ظِلِّکَ.» یعنی این یکی از کارهای لازمی است که بایستی انجام بگیرد. به‌خصوص که ماه رمضان در پیش است. ماه رمضان، ماه انفاق است، ماه ایثار است، ماه کمک به مستمندان است. چه خوب است که یک رزمایش گسترده‌ای در کشور به وجود بیاید. برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا که این اگر اتّفاق بیفتد، خاطره‌ی خوشی را از امسال، در ذهن‌ها خواهد گذاشت. ما برای اینکه ارادتمان به امام زمان ثابت بشود، بایستی صحنه‌ها و جلوه‌هایی از جامعه‌ی مهدوی را خودمان به وجود بیاوریم که عرض کردیم، جامعه‌ی مهدوی، جامعه‌ی قسط و عدل است و جامعه‌ی عزّت است. جامعه‌ی علم است. جامعه‌ی مواسات و برادری است. اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم. به قدر امکان خودمان، این ما را نزدیک می‌کند. (1399/1/21)

در فرآیند ایجاد یک گفتمان در جامعه و در بسیاری موارد، حرکت اولیه از سوی نخبگان آغاز می‌شود، اما این حرکت اولیه، از یک‌سو با وقایع و زمینه‌ها و حوادث مقارن و پیش از خود، متباین نیست و با آن‌ها نسبتی دارد و از سوی دیگر، نقش مردم و پذیرش و همراهی آن‌ها، نقشی اساسی و کلیدی است.