آثار رنگ‌ها و حجم‌ها بر سیمای شهر

  سپهرغرب، گروه شهر: همه کس، از کارشناس و متخصص گرفته تا شهروند ساده و عادی، از وضعیت نابه‌سامان شهرهایمان ناراضی اند، عناصر ناهمگون و ناهنجار گوناگونی در کنار هم به اغتشاشات محیط دامن می‌زنند. یکی از مهم ترین این عناصر، که به ندرت به صورتی آشکار با آن توجه می‌شود، رنگ است. رنگ بر خلاف فرم، حجم، نما و یا کف سازی، در لایه ای پنهان قرار دارد و بسیاری از ما هنگام طراحی یک فضا، شهر یا حتی بنا، کم تر به تأثیرات روانی آن می‌اندیشیم. در آیین نامه‌ها و ضوابط طراحی هم کم تر به مقوله رنگ پرداخته می‌شود. انتخاب رنگِ بناها و عناصر فضاهای شهری اغلب به سلیقه پیمانکار، صاحب ملک، مأمور خرید و یا اجناس موجود در بازار و حتی تصادف یا اتفاق واگذار می‌شود.

این موضوع به تازگی حتی عناصری از شهر را نیز که قاعدتاً دارای شناسه‌های رنگیِ خاص و استاندارد هستند، در بر می‌گیرد. از جمله این هاست شیرهای قرمز آتش نشانی که هر قطعه ی آن‌ها را به رنگی درآورده اند، و یا جداول خیابان و صندوق‌های پُست که هر روز رنگ جدیدی به خود می‌گیرند.

از سوی دیگر، بر خلاف گذشته که افراد سعی در فروتنی و درون گرایی داشتند و این موضوع در سادگی و بی پیرایه بودنِ نمای بناهایشان دیده می‌شد، امروزه همه به دنبال تشخیص و تفاخر بیش تر هستند. استفاده فراوان از رنگ‌ها تند و متفاوت در پروفیل درها و پنجره‌ها تا شیشه‌های رفلکس با رنگ‌های تند و خیره کننده برای تک تک ما ملموس و آشنایند. این رنگ‌ها بر سر درگمی فرد در فضا می‌افزایند، چرا که هر رنگ دارای پیام و دارای بار معنایی خاصی ست. زمانی که بدون توجه به معانی نهفته در رنگ‌ها از آن‌ها استفاده شود، محیط به مکانی ناراحت کننده و ناخوشایند برای فرد بدل می‌گردد.

رنگ که خود عنصری هویتی و عاملی برای تقویت خوانایی است، امروزه چنان در تمام شهرها و محله‌ها به صورت تصادفی و سلیقه ای به کار گرفته می‌شود که بخش‌های تازه ساخت شهری کویری و یا شهری در حاشیه ی دریای مازندران، تفاوت چندانی با شهر تهران ندارد. این اغتشاش و بی نظمی و بی هویتی در همه جا یکسان است و تنها از همین جنبه می‌توان میان شهرهایمان تجانس و تشابه یافت!

این در حالی ست که در هر شهر، بسته به اقلیم، مصالح بومی، فناوری و منابع تأمین مصالح و سلیقه‌ها و فرهنگ افراد، رنگ نماها، در و پنجره ها، مبلمان شهری، کف سازی، سقف و بام بناها و اصولاً تمامی عناصر شهری به رنگ‌های خاصی محدود می‌شود که به نوعی شناسنامه ی رنگی آن شهر به شمار می‌آید. از کنار هم گذاشتن این نمونه‌های رنگی می‌توان پالت رنگی شهر را تهیه کرد. رنگ‌های پالت رنگی شهر مطلوب در دامنه ای مشخص و هماهنگ قرار دارند و اکثراً دارای تناسبات رنگی با یکدیگرند.

زمانی که این پالت رنگی تعداد نامحدود و نامشخصی رنگ را که بی هدف و از جاهای مختلف در کنار هم جمع شده اند در بر می‌گیرند، مانند شهرهای ما و به ویژه در بخش‌هایی که به تازگی ساخته شده اند، به سرعت می‌توان این اغتشاش و بی نظمی را تشخیص داد و برای اصلاح و بهبود و هدایت نظام رنگی شهر اقدام کرد.

رنگ یکی از عناصر است که در کنار نور، بافت، فرم و شکل بر ادراک بصری افراد از محیط تأثیر مستقیم می‌گذارد؛ اما در عین حال شاید بیش از هر مقوله ی دیگری در طراحی، با آن به صورت تصادفی برخورد می‌شود.

 ادراک رنگی در مجموع به سه عامل بستگی دارد:

1- شرایط و محیطی که رنگ در آن دیده می‌شود.

2- خصوصیات سطح جسم منعکس کننده، مانند بافت و توانایی آن برای جذب یا انعکاس نور.

3- توانایی فرد برای ادراک رنگ ها.

روان شناسان مطالعات فراوانی روی تأثیر رنگ و نور بر ادراک ما و فضا و زمان انجام داده اند. همگان از تأثیر رنگ بر حس وزن (سبکی و سنگینی)، دما (گرمی و سردی)، فاصله (دوری و نزدیکی) و ابعاد (بزرگی و کوچکی) آگاه اند. حتی مقیاس زمان نیز در فضاهای دارای رنگ‌های مختلف، متفاوت است. برای مثال، شنوندگان سخنرانی در یک سالن آبی رنگ، آن را طولانی و کسل کننده می‌یابند؛ در حالی که همان سخنرانی در یک سالن سرخ رنگ، هیجان انگیز و کوتاه تر ارزیابی می‌گردد.

مجموع این عوامل باعث می‌شود تا صرف نظر از دیگر عوامل محیطی و خصوصیات فضایی، دو فضای یکسان با ترکیبات رنگی مختلف، تأثیرات کاملاً متفاوتی را بر ادراک انسان بگذارند. رنگ قرمز شدیداً بر دستگاه عصبی تأثیر می‌گذارد و موجب افزایش فشار خون ضرباهنگ تنفس و ضربان قلب می‌شود. این در حالی ست که رنگ آبی تأثیر کاملاً برعکس دارد.

مطالعه ای که در موسسه هنرهای معاصر در لندن انجام گرفت، نشان داد که خاصیت محرک بودن رنگ زرد چنان زیاد است که می‌تواند منجر به ویرانگری (وندالیسم)، به خصوص در کودکان، شود. در یک نمایشگاه اسباب بازی در اتاق‌هایی با رنگ‌های مختلف، وسایل موجود در اتاق زرد همه شکسته و خراب شده بودند.

افزون بر تأثیراتی که نور در ساعات مختلف روز و با کیفیات متفاوت خود بر روی رنگ‌ها می‌گذارد، می‌توان از ترکیب خاصیت نور با رنگ استفاده کرد. بارزترین مثال این کاربرد، در شیشه‌های رنگی و یا صفحات شفاف رنگی است که ضمن عبور دادن نور از خود، رنگ آن را تغییر می‌دهند و تأثیرات خاصی در فضای پشت خود ایجاد می‌کنند. اصولاً بدون نور، مفهوم رنگ از دست می‌رود. همه ما می‌توانیم مثال‌هایی از تفاوت حال و هوای رنگی شهرهای آفتابی را با شهرهای ابری و مه آلود به خاطر آوریم. در یک شهر آلوده و دود آلود رنگ‌ها کدر و مرده به نظر می‌رسند. بر عکس، در شهری ییلاقی و آفتابی، رنگ‌ها درخشش و شفافیتِ فراوانی دارند.

می باید در این میان به معانی نمادینِ رنگ‌ها در هر فرهنگ و پیش زمینه‌های ذهنیِ آن نیز توجه کرد. گاهی اوقات رنگ‌های خاصی نشانه‌هایی آشنا و یا یادآور زمان و مکان خاصی در ذهن افراد هستند. طراحان باید هنگام تعیین مشخصات فضای طراحی شده خود، تمامی این عوامل را در تعیین پالت رنگی محل در نظر بگیرند.