امام‌زاده محسن ثروت و فرصتی مغفول!

سپهرغرب، گروه گردشگری - عباس سریشی: گردشگری مذهبی استان همدان جهت ادامه حیات نیازمند یک بازنگری و ترمیم اساسی در تدوین شیوه‌نامه‌ها، قوانین و اجراها است.

به اعتقاد کارشناسان و صاحب‌نظران امروزه گردشگری نه‌تنها بزرگ‌ترین صنعت دنیا بوده، بلکه روزبه‌روز نیز درحال رشد است؛ به‌گونه‌ای که سازمان جهانی گردشگری پیش‌بینی کرده در سال‌های آتی تعداد گردشگران به بیش از دو میلیارد نفر افزایش پیدا خواهد کرد. البته شاید فعلاً این موضوع با بروز بیماری کرونا در جهان تاحدودی دستخوش تغییرات، سکون و حتی پسرفت شده، اما درنهایت جهان از این تنگنا نیز به‌مثابه بسیاری دیگر از عوامل مُخل و مانع گردشگری عبور خواهد کرد و دوباره شاهد رونق این صنعت پُرطرفدار در اقصا نقاط گیتی خواهیم شد.

درعین‌حال از آنجا که در سند جامع توسعه ملی گردشگری کشور ما نیز بر آن تأکید شده، ایران در بخش جاذبه‌های طبیعی و اکوتوریسم رتبه پنجم و در بخش جاذبه‌های تاریخی و باستانی رتبه دهم دنیا را دارد و براساس پیش‌بینی‌ها در پایان برنامه هفتم توسعه که مصادف با سند چشم‌انداز بیست‌ساله است باید سالانه به 20 میلیارد درآمد ارزی در سال از این صنعت دست یابد، بنابراین باید از هم‌اکنون و به هر شکل و شیوه ممکن به دنبال توسعه، جاذبه و بسترسازی برای این صنعت باشیم تا جبران عقب‌افتادگی‌های ناشی از رکود و تعطیلی آن طی یک سال اخیر باشد.

البته درخصوص تحقق این خواسته ظاهراً برنامه و طرح‌های متعددی در وجوه مختلف ارائه و درحال پیگیری است، بااین‌حال و متأثر از وجود مراکز زیارتی فراوان در کشورمان، بی‌شک گردشگری مذهبی (به‌عنوان یکی از مصادیق و زیرمجموعه گردشگری) می‌تواند با توجه به پتانسیل و اهمیت زیادی که در بین مردم و به‌خصوص مسلمانان جهان و کشور دارد، در این مقوله سهم و نقش به‌سزا و بسیار مؤثری را ایفا کند.

گردشگری مذهبی نه‌فقط در سرتاسر جهان، بلکه به‌صورت اخص در منطقه آسیا و کشورهای درحال‌ توسعه رو به رشد است و نفس حضور و دیدار از اماکن مذهبی از سنت‌های پسندیده در جوامع شرقی محسوب شده که به‌مانند برخی از انواع گردشگری، پُرحاشیه و مسئله‌ساز نیست.

البته قبل از بیان مفهوم گردشگری مذهبی و زیارت، باید به این نکته توجه کرد که گردشگری مذهبی و زیارتی دو مقوله جدا از هم بوده که هریک تعریف خاص خود را دارند و گاه به‌اشتباه در ‌جای یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند. درواقع گردشگری زیارتی زیرمجموعه‌ای از گردشگری مذهبی است، بنابراین نباید این دو مفهوم را باهم و یا در جای هم تعبیر و تفسیر کرد.

در یک تعریف کلی می‌توان گردشگری مذهبی را گونه‌ای از گردشگری دانست که شرکت‌کنندگان در آن دارای انگیز‌ه‌های مذهبی (منحصراً و یا به‌صورت ترکیب با سایر انگیزه‌ها) هستند که از اماکن مقدس نظیر کلیساها، مساجد، مقابر، امام‌زاده‌ها و نظایر آن‌ها بازدید می‌کنند که البته اصلی‌ترین هدف از آن‌ها نیز کسب تجربه‌ای مذهبی است؛ درعین‌حال این نوع گردشگری به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود از قبیل آنکه این نوع یکی از رایج‌ترین اشکال گردشگری در سراسر جهان است، سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می‌شود و دارای اثرات منفی زیست‌محیطی، فرهنگی و اجتماعی کمتری نسبت به سایر گونه‌های گردشگری است، تمامی افراد از هر طبقه اجتماعی می‌توانند دست به این‌گونه سفرها بزنند. به‌عبارت‌دیگر سفرهای یادشده مختص طبقه خاصی از اجتماع نیست و یا افرادی که دست به این‌گونه سفرها می‌زنند به دلیل آنکه بیشتر در جست‌وجوی معنویات هستند، زیاد تنوع‌طلب نبوده و اکثراً به دنبال سادگی می‌روند.

به‌دلیل آموزه‌های مکاتب، ادیان و مذاهب، زائران افرادی آرام، اهل صلح و مطیع قانون هستند و همچنین دارای کمترین حاشیه‌سازی، مشکلات اجتماعی، اخلاقی و مالی بوده که درعین‌حال فصلی بودن سفرهای مذهبی باعث می‌شود بسیاری از این‌گونه سفرها تنها در فصل‌های خاصی صورت گیرد.

در این‌گونه از گردشگری به نحو بارزی بر مشترکات فکری و رفتاری همه انسان‌های متدین، متشرع، دین‌محور و خصایص انسانی آن‌ها فارغ از هر رنگ، نژاد، قوم و قبیله تأکید شده و صلح‌جویانه و آرامش‌طلب است؛ همچنین از هرگونه تبعیض نژادی، جنسیتی، اجتماعی، فرهنگی و غیره نیز به دور بوده، بنابراین می‌تواند در بهترین شکل و شیوه مورد بهره‌برداری قرار گرفته و موجب تعالی این صنعت در کشور ما شود.

بااین‌حال متأسفانه براساس آمارهای موجود کشورمان درصد ناچیزی از سهم گردشگری مذهبی را (در منظر جهانی و حتی داخلی) به خود اختصاص داده و مقایسه این موضوع با سایر کشورهای اسلامی همانند عربستان و عراق، حکایت از شکاف عظیمی در این موضوع دارد که در این شماره روزنامه سپهرغرب به دنبال واکاوی علل و چرایی این موضوع از منظر متخصصان و صاحب‌نظران درخصوص یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی همدان است.

      امام‌زاده کوه جاذبه‌ای برای همه سلایق و عقاید

15 کیلومتر که از شهر همدان دور شوید، بعد گذشتن از شهر مریانج و روستاهای سولان، توئین، موئین و وفرجین، درون دره‌ای وسیع به‌نام (برفین)، مقبره امام‌زاده محسن (ع) در میان بقعه‌ای ساده در سرسبزی طبیعت قرار دارد که همدانی‌ها عموماً آن را به‌نام امام‌زاده کوه می‌شناسند.

در نسب شریف این آستان مقدس آمده: «محسن بن علی بن حسین‌الاثرم بن حسن‌‌المجتبی بن علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام» یعنی محسن (ع) از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) است. درعین‌حال در مدخل این بقعه نیز چند تن از صحابه پیامبر گرامی اسلام (ص) مدفون هستند که با توجه به اسناد تاریخی و کتیبه موجود، ظاهراً این بنا از آثار قرن هشتم هجری و مربوط به عهد ایلخانی بوده که به شماره 824 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.

البته در استان و شهر همدان بقاع متبرکه مربوط به امام‌زادگان محترم واجب‌التعظیم کم نبوده و قطعاً همه آن‌ها در تعمیق و گسترش فرهنگ گردشگری مذهبی سهم غیر قابل انکاری دارند، بااین‌حال وجود چند خصیصه باعث شده تا امام‌زاده محسن (ع) که از این سطور به بعد ما از آن به امام‌زاده کوه یاد خواهیم کرد، در یک پله بالاتر و در جایگاهی ویژه قرار گرفته و به‌نوعی بیشتر از بقیه مورد توجه گردشگران واقع شود.

درواقع جدای بحث احترام معنوی و مذهبی و نیز جایگاه اشخاص مدفون در آن، نفس بنای تاریخی که به قرن هشتم هجری و عهد ایلخانی باز گشته، اقلیم سبز و مشجر آن و نیز قرار گرفتن در یک زیست‌بوم سنتی روستایی، باعث شده تا این جاذبه گردشگری در تمامی فصول سال مورد توجه همه اقشار با هر دید، عقیده و سلیقه‌ای باشد.

کوه‌نوردان، طبیعت‌گردان، افراد متدین و متشرع، معنویت‌گرایان، جوانان اهل تفریح و تفرج، کودکان اهل شیطنت و بازی، گردشگران خارجی و داخلی، تاریخ‌شناسان، دین‌پژوهان و خلاصه همه و همه با هر نگاه می‌توانند در آن حضور یافته و از مواهبش بهره و حظ کافی را ببرند.

درواقع امام‌زاده کوه جاذبه‌ای است برای همه سلایق و علایق که در جذب گردشگر هیچ حدومرزی را در زمان و مکان، شرایط جوی و اقلیمی و یا فرهنگی، تاریخی و دینی برای خود تعریف نکرده و به‌عنوان یک میراث گران‌سنگ این توانش را دارد تا در طول تمام روزهای سال به‌عنوان یک جاذبه و قطب فرهنگی توانمند و پُرمحتوا، به نقش‌آفرینی بپردازد.

اما قطعاً تحقق این موضوع نیز نیازمند برخی بایستگی و شایستگی‌ها و نیز تعریف استراتژی‌ها و هدف‌گذاری‌های خاص گردشگری است که باید از سوی همه اعم از سازمان‌ها، نهادهای دولتی مسئول و متولی در این امر و نیز مردم و ساکنان روستاهای در مسیر و حتی خود گردشگران مورد توجه و تأمل واقع شود. درواقع حصول یک نتیجه مقبول و سودمند در این حوزه نیازمند یک اجماع و همکاری جمعی، به دور از هرگونه فرافکنی و مسئولیت‌گریزی مبتنی بر عمل‌گرایی و نه شعارسرایی بی‌حاصل است.

این به آن معنا است که اگر متولیان نظام گردشگری استان همدان و دلسوزان این صنعت خواهان توسعه و برجسته‌نمایی این فرآیند در چشم جهانیان هستند، باید ابتدا به ساکن چشمان خود را به روی واقعیات گشوده و با گوش جان شنوای حرف‌های مردم اعم از انتقاد، پیشنهاد، توصیه و سفارش باشند تا بدانند در کجای این مسیر قرار دارند و در ادامه باید چگونه و از کدام مسیر به کجا برسند.

      جاذبه‌ای با یک کوه مشکلات

گرچه عموماً در ساختار گزارش‌های میدانی تکیه اصلی کلام بر مشاهدات عینی و میدانی گزارشگران استوار است و در وهله دوم از گفت‌وگو‌های مردمی و اسناد، شواهد و قرائن برای استناد و مکمل کلام بهره‌برداری می‌شود، اما در این گزارش استثناً گفت‌وگو‌های مردمی است که ملاک کلام قرار گرفته و ما در اصل به‌جای تحلیل‌گر، راوی صحبت‌های کسانی هستیم که برحسب اتفاق در این حوزه هم صاحب‌نظر و کارشناس و هم دارای سابقه طولانی در حضور و زیارت این مضجع شریف هستند.

افرادی که با اشراف کامل بر تاریخ چند ده سال گذشته این جاذبه گردشگری و تحولات آن و به‌صورت خاص آنچه باید به‌عنوان بایستگی‌ها و شایستگی‌ها درنظر گیرد و یا مورد غفلت و فراموشی واقع شده، با خبرنگار روزنامه سپهرغرب به گفت‌وگو نشستند.

یک کارشناس مذهبی ضمن گفت‌وگو با خبرنگار سپهرغرب با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه بقاع متبرکه باید به‌عنوان قطب‌های فرهنگی مورد توجه قرار گیرند، بیان کرد: سال‌ها بوده که به‌صورت ماهانه و یا هفتگی به این بقعه مبارکه مشرف می‌شوم و شاید به‌عنوان نخستین مشکل باید موضوع مسیر دسترسی به این مکان را مطرح کنم؛ در سال‌های اخیر کمی اوضاع بهتر شده، اما هنوز مسیر دسترسی به امام‌زاده محسن (ع) به‌دلیل عبور از میان چند روستای شلوغ و نیز فقدان تابلوهای راهنما، بسیار سخت و صعب است (به‌خصوص برای میهمانان غریبه و ناآشنا به مسیر) که در این خصوص فکر می‌کنم اداره راه شهرستان باید به‌صورت جدی و جهادی وارد عرصه شود.

حجت‌الاسلام امیرحسین ادیب افزود: درعین‌حال فقدان وسایل ایاب و ذهاب مناسب (مشتمل بر خودروهای ون، تاکسی‌سرویس و غیره) و یا بی‌توجهی به برخی زیرساخت‌های بهداشتی و رفاهی در این میان بسیار مشهود است که می‌تواند موجب بروز مشکلاتی برای زائران و گردشگران شود.

یکی از ملموس‌ترین موضوعات مرتبط با امام‌زاده محسن (ع) غفلت رسانه‌های استانی درخصوص معرفی آن به‌عنوان یک قطب فرهنگی است که باید به‌صورت جدی برای آن به فکر تدوین یک برنامه و راهکار مشخص بود؛ درعین‌حال عدم حضور ارگان‌ها، سازمان‌ها و نهادهای متولی امور دینی، مذهبی، فرهنگی و غیره نیز باعث شده تا درخصوص فضاسازی معنوی پیرامونی این مکان شریف در بحث پاسخ به سؤالات شرعی، حجاب، حفظ ارزش‌های دینی و اعتقادی کمی کم‌کاری و اهمال صورت گیرد که انتظار می‌رو‌د مسئولان و متولیان به فکر آن باشند.

ادیب در پایان ضمن تشکر و قدردانی ویژه از خادمان و هیئت‌امنای این بقعه شریف که تمامی تلاش و کوشش خود را برای حفظ، نگهداری، نظافت و پاکیزگی محیط به‌کار می‌بندند، گریزی هم به موضوع فرصت اشتغال‌زایی برای ساکنان روستاهای پیرامونی مسیر زد و این مجموعه را دارای توانش‌ها و پتانسیل‌های بالایی برای ارتقای سطح کمی و کیفی صنعت گردشگری و به‌خصوص گردشگری مذهبی در همدان دانست.

یکی از فرهیختگان شهر همدان نیز با اشاره به اینکه چند دهه است حال چه با هیئت و دسته‌جمعی و چه انفرادی به زیارت این مزار شریف می‌آید، به خبرنگار سپهرغرب گفت: زمانی را یاد دارم که به‌علت نبود خودرو مجبور شدیم شبی را در روستا و در منزل یکی از دوستان تا صبح به‌سر ببریم و حال اینکه الآن به نسبت گذشته وضعیت فضا و مسیر کمی بهتر شده، اما با توجه به فضای سبز و مشجر این منطقه، قطعاً خانواده‌های زیادی به‌خصوص در تابستان به اینجا می‌آیند که بسیار لازم است مسئولان و متولیان به فکر توسعه زیرساخت‌های رفاهی محوطه و بهداشت و به‌خصوص مسیر منتهی به این امام‌زاده محترم باشند.

استاد زرین‌قلم بر این باور است که وجود یک فضای بکر طبیعی در مجاورت یک بقعه متبرک حال‌وهوای بسیار خوبی را بر منطقه حاکم کرده و به‌عنوان یک پتانسیل و فرصت این امکان را دارد تا این امام‌زاده را به یک قطب گردشگری دینی، فرهنگی و طبیعی بسیار پُررونق و ارزشمند تبدیل کند؛ مشروط به آنکه مسئولان و متولیان درخصوص نیازهای آن نگاه واقع‌بینانه و آینده‌نگرانه‌ای داشته باشند. از منظر زرین‌قلم توسعه صنعت گردشگری در همدان نیازمند هماهنگی، تعامل و تلاش همه‌جانبه به‌موازات اجماع فکری و مفاهمه دوسویه مردم و دولت است که باید محقق شود.

یک استاد دانشگاه بوعلی‌سینا همدان نیز در گفت‌وگویی ویژه با گزارشگر سپهرغرب عنوان کرد: این بقعه شریف فاصله کمی با همدان دارد و اولویت نخست نگاه معنوی و مذهبی به آن است، گو اینکه به همین موازات هم مراجعان می‌توانند از مواهب طبیعی و فضای سبز آن‌ بهره ببرند.

از دیدگاه سجادی‌پور متأسفانه با وجود شوق و شور و حضور گسترده مردم در این مکان، اما با توجه به مشاهدات عینی چندساله خودم واقع امر این است که هنوز شاهد توسعه جدیدی در آن نبوده‌ایم و هرچه امروز شما می‌بینید، تقریباً همان داشته‌های قبلی بوده که البته کمی بهسازی و مرتب شده است.

درواقع ما منکر تلاش و زحمات کشیده‌شده توسط مسئولان، مدیران و هیئت‌امنا در طول این سال‌ها نیستیم و حتی بر این باوریم که بی‌شک برنامه‌های بلندمدتی نیز در جهت بهسازی محیط در دستور کار ایشان قرار دارد، منتها بحث ما این است که ظرفیت‌های موجود در فضا آن‌قدر زیاد بوده که می‌تواند با کمی توجه و تلاش بیشتر پاسخگوی همه مطالبات و نیازهای مراجعان (اعم از شهروندان یا گردشگران) باشد.

از دید این استاد دانشگاه مهم‌ترین مسئله درخصوص امام‌زاده محسن مسئله محدودیت‌های موجود در بحث ایجاد و توسعه زیرساخت‌های رفاهی، خدماتی و بهداشتی جدید است و آنچه ما امروز درخصوص امام‌زاده محسن مشاهده و احساس می‌کنیم، درخور شأن و نیاز یک مکان مذهبی و گردشگری نیست.

وی افزود: همان‌گونه که می‌دانید ما در ذیل گردشگری فرهنگی، گردشگری مذهبی را داریم و این مکان هم به‌واسطه آن که مدفن یکی از فرزندان امام حسن مجتبی (ع) و تنی چند از اصحاب رسول خدا (ص) بوده و نیز دارای سابقه تاریخی و فرهنگی است، واجد شرایط بوده و امکان جذب افرادی را دارد که هم علاقه‌مند به تاریخ، سنت، فرهنگ و مذهب ما هستند و هم علاقه‌مند طبیعتی بکر، سرسبز و زیبا؛ به‌خصوص گردشگران خارجی که به‌صورت ویژه علاقه‌مند حضور در چنین اماکنی با صبغه و سابقه فرهنگی و تاریخ هستند.

از منظر این استاد دانشگاه متأسفانه آن‌گونه که بایدوشاید ما در بحث فضاسازی و تبلیغات میدانی و معرفی این جاذبه و اثر فاخر چه در چشم‌انداز جهانی و چه داخلی، تلاش نکرده‌ایم و این یک نقطه ضعف اساسی در نظام گردشگری استان همدان است.

وی جدای موضوعات زیرساختی مربوط به خود بقعه متبرک و یا پیرامون آن، مهم‌ترین موضوعات قابل طرح و عنوان درخصوص دسترسی بهتر و آسان به امام‌زاده کوه را وجود مسیری با موانع و محدودیت‌های فراوان عنوان و تأکید کرد: این مسیر نیازمند توجه جدی به موضوعاتی از قبیل اصلاح و ایمن‌سازی، ایجاد شانه خاکی، روشنایی، نصب تابلوهای راهنما و هشدار و غیره است که باید مد نظر مسئولان قرار گیرد.

یکی از صاحب‌نظران فرهنگی و تاریخی نیز ضمن ورود به بحث، به چند نکته خاص اشاره و عنوان کرد: مهم‌ترین موضوع درخصوص خود بقعه حفظ بافت سنتی و تاریخی و جلوگیری از تعمیرات و نوسازی‌های نامأنوس با آن است که متأسفانه در چند سال اخیر انجام شده، گو اینکه وجود برخی تخریب‌های داخلی نیز نشان از بی‌توجهی و کم‌لطفی سازمان میراث فرهنگی و اوقاف به پایش مرتب سلامت بنا و رفع برخی رخنه‌های موجود دارد.

از منظر این فعال فرهنگی اساساً نوع تعمیرات و فضاسازی پیرامونی مکان یادشده کاملاً باید منطبق بر بافت اصلی بنا باشد و درعین‌حال اصرار به توسعه این جاذبه نباید باعث شود تا بافت اصلی روستای مجاور نیز تغییر کرده و آن را به سوی مدلی از شهری شدن سوق دهد. درواقع ما اینجا باید یک مجموعه سنتی و بومی اصیل داشته باشیم که همه وجوه آن معرف داشته‌های فرهنگی و میراث کهن ما باشد و نه دست‌ساخته‌هایی معمولی که در هر جایی دیده می‌شوند.

این فعال فرهنگی با اشاره به برخی تعمیرات صورت‌گرفته و بی‌توجهی به محوطه‌سازی پیرامونی بنا براساس بافت اصلی، ادامه داد: حتی لازم است برای حفظ اصالت و بن‌مایه اصلی کار تدابیر و دستورالعمل‌هایی هم تدوین و ابلاغ شود تا فروشندگان و فعالان اقتصادی این منطقه نیز با مؤلفه‌های منطبق با اقلیم و بافت مثل لباس محلی، محصولات اصلی اقلیم و گویش‌های بومی به فعالیت مشغول شده و با آن هماهنگ شوند؛ درواقع ما در اینجا نیازمند حفظ اصالت و بافت سنتی هستیم، به دور از هرگونه دست‌اندازی و خُرده‌فرهنگ‌های ناهماهنگ با فضا و محیط!

از دید وی فقدان زیرساخت‌های مورد نیاز سالخوردگان و توان‌یابان نیز از ایرادات و اشکالات این جاذبه گردشگری است که تاکنون به آن توجه نشده، درعین‌حال درصورت اراده به ایجاد این امکانات نیز کار باید به‌گونه‌ای صورت پذیرد که در تضاد بصری با محیط و بافت سنتی و تاریخی بنا قرار نگرفته و آن را تحت شعاع قرار ندهد.