آرامستان و ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر

آرامستان فضایی است کاملاً عمومی که همگی ما به سهم خود باید در قِبال نیازها و بایستگی‌های آن متعهد و مسئول باشیم.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که آرامستان‌ها نیز به‌مانند بسیاری دیگر از اجزای جوامع مدنی، یکی از پایدارترین عناصر شهری محسوب شده و حتی براساس طبقه‌بندی ارائه‌شده برای منظر فرهنگی شهرها نیز می‌توان آن‌ها را به سبب ایفای نقش خاص و پایدار در اجتماع، در دسته مناظر اصیل و تداوم‌یافته به‌شمار آورد.

درواقع تجمیع عوامل مختلف اجتماعی، مذهبی، فرهنگی، کالبدی، زیست‌محیطی و غیره در کنار هم به همراه دیگر اصول و استانداردهای طراحی آرامستان‌ها، می‌تواند منجر به ایجاد فضایی برای پاسخ‌گویی به نیازهای روحی و روانی منطبق بر اعتقادات مردم شود؛ زیرا نگاه مردم به آرامستان‌ها به‌عنوان محل آرامش و سکون ابدی ایشان، یادآور خاطرات تلخ و شیرین زندگی با گذشتگان بوده و درسی برای آیندگان است.

بنابراین به اعتقاد بسیاری از جامعه‌شناسان تغییر نگرش به آرامستان‌ها ازجمله ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر جوامع مدنی امروز بوده که می‌بایست از سوی ارگان‌های ذی‌ربط از‌جمله در طرح‌های جامع شهری، مورد توجه قرار گیرد؛ به‌ویژه در جوامعی مانند کشور ما که ساختار آن بر ارزش‌ها و مفاهیم دینی و مذهبی و اخلاقی بنا شده و این موضوع از اهمیت بیشتری برخوردار است.

البته درخصوص احداث، توسعه و نگهداری آرامستان‌ها به‌عنوان یکی از الزامات مهم در مدیریت شهری، همیشه دستوالعمل‌های محکم و مدقنی چه از منظر بهداشت و جایگاه اجتماعی و چه فقهی، وجود داشته و در اساس‌نامه‌های آن نیز به‌صراحت تأکید شده که نه‌فقط تحت هیچ شرایطی امکان تغییر کاربری در آن‌ها وجود ندارد، بلکه حتی امکان استفاده غیر معمول از آن‌ها نیز امکان‌پذیر نیست که بر این اساس فضاهای مذکور را باید یکی از پایدارترین عناصر شهری به‌لحاظ قدمت و کاربری تلقی و حفظ کرد.

همچنین در اسناد طرح‌های جامع شهری نیز به‌وجود آوردن و توسعه آرامستان‌ها به‌عنوان تجهیزاتی که تکمیل‌کننده زیرساخت‌های عمومی و باعث افزایش مطلوبیت زیست در فضاهای شهری جهت ایجاد رفاه و آسایش برای شهروندان بوده نیز دارای اهمیت ویژه است و نه‌فقط دستگاه‌های مسئول، بلکه همه سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با شهر نیز باید در این خصوص مسئولانه و متعهدانه وارد عمل شوند.

* برآیند خوب، مستلزم حضور همگانی

تقریباً سال گذشته و در چنین ایامی بود که روزنامه سپهرغرب با تهیه گزارشی از لزوم تکمیل و استفاده از مجموعه وقفی عروجیانِ آرامستان همدان، از مسئولان خواستار یک حرکت جدی و جهادی برای رفع برخی مشکلات و مطالبات مردمی در این فضای خاص شد که بحمدالله با تلاش دست‌اندرکاران این کار نهایتاً در سال جاری به نتیجه رسید و چندی پیش نیز شاهد ورود این مجموعه به چرخه خدمت‌رسانی به شهروندان همدانی شدیم.

حالا برحسب وظیفه اخلاقی و شهروندی و ضمن تقدیر از زحمات و تلاش بانیان این امر خیر، لازم است یادآور شویم که هراندازه مجموعه‌های فعال در این حوزه تلاش بیشتر و بهتری را برای ارائه خدمات به خانواده‌های عزادار و درمجموع شهروندان در دستور کار قرار دهند، قدر مسلم علاوه‌بر اجر اُخروی و برداشتن باری سنگین از دوش مراجعان در لحظات پُرتلاطم و جان‌گداز وداع با عزیزان، قدمی بلند را نیز به سوی تحقق آرمان مدیریت خدمت‌گذار و کیفیت‌محور در مدیریت شهری خواهیم برداشت.

درواقع توجه به این موضوع از آن حیث دارای اهمیت است که جدا از بحث تجمعات موقتی مشایعت‌کنندگان و خدمات خاص (تغسل و تدفین اموات)، از آنجا که در فرهنگ ایرانی اسلامی زیارت اهل قبور به‌عنوان یکی از اعتقادات فرهنگی و سنت‌های دیرینه به‌صورت دائمی مورد توجه همگان بوده و به‌خصوص در ایام خاص (مانند پنجشنبه و جمعه آخر و نخستین روز سال و غیره) شاهد حضور خیل پُرتراکمی از مؤمنین و همشهریان در این مکان هستیم که سعی می‌کنند با زیارت اموات و نثار فاتحه، گل و خیرات ارواح طیبه ایشان را خرسند کنند، بنابراین اهتمام و توجه حداکثری به مطالبات، بایستگی‌ها و شایستگی‌های این‌گونه حضور‌ها نیز باید به‌صورت دائمی مدنظر متولیان فضا و نیز مدیریت شهری قرار داشته و در هر لحظه به فکر رتق‌وفتق نیازها و بایستگی‌های آن متأثر از هر زمان، شرایط جوی، مناسبت‌ها و غیره باشند.

موضوع این است که آرامستان صرفاً خانه آخرت اموات و یک بن‌بست و پایان کار برای ما انسان‌ها نیست، بلکه با توجه به تراکم و دوام حضور مردم در این فضای خاص شهری و نیز فرصت‌های مستتر در آن، لاجرم مدیریت این مجموعه نه‌فقط نیازمند یک ساختار منظم، منسجم و به‌سامان اجرایی با توجه به تمام وجوه و سویه‌های موجود در متن آن است، بلکه حتی لزوم توجه به ارتقای کیفی روزافزون فعالیت و خدمات ارائه‌شده آتی در آن نیز به‌دلیل نیازها و بایستگی‌های رو به تزاید مستلزم یک بسیج همگانی و دوراندیشی مدیریتی از سوی همه دستگاه‌های اجرایی، تصمیم‌ساز و مسئول و حتی مردم نیز هست تا بتوان با وضعیتی قابل قبول و صدالبته آبرومندانه و در خور شأن یک جامعه اخلاقی و دین‌محور، از عهده وظایف خود برآییم.

* سهم همگی ما از آرامستان!

جدای برخی کش‌وقوس‌های اداری درخصوص نحوه مدیریت آرامستان توسط شهرداری و یا اوقاف که در مقالی دیگر به آن‌ها خواهیم پرداخت، مبتنی بر بررسی‌ها و تحقیقات صورت‌گرفته درحال حاضر مدیریت آرامستان همدان با وجود تلاش‌های بسیار پُرهزینه و گسترده برای توسعه و افزایش کیفیت خدمات، اما کماکان با مشکلات و موانع بسیاری درحال دست‌وپنجه نرم کردن است که نه‌فقط به چشمان مردم عادی نمی‌آید، بلکه برخی از مسئولان و مدیران شهری حتی با اطلاع از آن‌ها، علاقه چندانی به ورود به مسئله و کمک برای رفع مشکلات ندارند.

موضوع این است که حتی اگر گاهی شاهد برخی گزارش‌ها و تماس‌های مردمی درخصوص بروز و وجود مشکلات و نواقص در آرامستان هستیم (که قطعاً نیز به‌جا بوده و محل بحث دارد)، اما براساس نقد منصفانه و قضاوت عادلانه، باید پذیرفت که بخش عمده‌ای از این موضوعات درواقع ریشه در وسعت و حجم بسیار زیاد وظایف و فعالیت‌ها از یک‌سو و نیز تنهایی نسبی مدیران اجرایی آن درخصوص رسیدگی و حل‌وفصل این مشکلات دارد؛ گو اینکه هرازچندگاه نیز با بروز یک رخداد و مسئله جدید، باری بر بارهای قبلی و گره‌ای هم بر گره‌های قبلی اضافه می‌شود.

درواقع ما در مجموعه سپهرغرب نه در مقام دفاع و حمایتی یک‌سویه از مدیریت آرامستان هستیم و نه انکار و تکذیب و یا حتی افراط‌گری در بیان مشکلات مطروحه از سوی مردم درخصوص موضوعاتی همچون خشک شدن درختان و فضای سبز، عدم روکش کردن آسفالت خیابان‌های داخلی آرامستان، قطع دائمی آب برخی سکوها، فقدان صندلی و سایه‌بان به تعداد کافی، وجود برخی نواقص بهداشتی و ایمنی، حضور افراد ولگرد و معتاد، هزینه خدمات تغسل و تدفین، قیمت قبر و غیره؛ گو اینکه اعتقاد راسخ نیز داریم که به‌عنوان روایتگری بی‌طرف و صادق، لازم است به هرکدام از مطالبات اعلام‌شده از دو طرف توجه و نیز نگاه خاص داشت.

به هر تقدیر در مقام نقدی فاخر و منصفانه این انتظار وجود دارد که قبل از هرگونه قضاوت و صدور رأی، نیم‌نگاهی به برخی پشت صحنه‌ها و زوایای ناپیدای مدیریت آرامستان نیز انداخته و سپس انگشت بازخواست را به سوی فرد و یا نهاد خاصی نشانه بگیریم و آن موضوع این است که جدا از شرح وظایف جاری مدیریت آرامستان همدان که تاکنون نیز به نحو قابل قبولی به انجام رسیده، پس مجموعه شهری همدان (اعم از افراد حقیقی و حقوقی و حتی آحاد شهروندان) تا چه اندازه به رسالت اخلاقی و وظایف اداری و یا حتی تعهدات اعتقادی خود نسبت به این فضای خاص پایبند و متعهد بوده و یا به هر شکل قدمی در جهت رفع این موانع برداشته‌اند؟ با این استدلال که آنجا خانه آخر و ابدی همه ما بوده و لاجرم باید روزی برای همیشه ساکن آن شویم؟

موضوع این است که آرامستان نیز به‌مانند همه اماکن عمومی شهری، ملک شخصی و نفوذناپذیر فردی و یا هر نهاد متولی دیگر نیست و فضایی است کاملاً عمومی که جدای وظایف تعریف‌شده برای مدیریت اجرایی آن، باید همگان به سهم خود در قبال بایستگی‌های آن متعهد و مسئول باشیم.

اگر به‌عنوان یک شهروند مسئول و یا یک مدیر اجرایی متعهد خشک شدن فضای سبز آرامستان هستیم، پس از خود بپرسیم جدا از وظیفه تعریف‌شده برای مدیریت آرامستان، در این میان سهم آبفا و فضای سبز شهری در سامان‌دهی، آبیاری و یا آبادسازی آن چقدر است و یا من در این خصوص چه کار می‌توانم بکنم؟

اگر دغدغه روشنایی معابر و ورودی‌های آن را داریم، اول بپرسیم شرکت برق چقدر در این مهم مشارکت داشته و یا من به‌عنوان یک شخص با توان مالی در این خصوص و تا چه میزان کمک‌حال مدیریت آرامستان بوده‌ام؟

اگر مسئله امنیت و رصد و پایش آن برایمان مهم است، ابتدا مطالبه‌گر باشیم که به‌دلیل کمبود نیروی انسانی در این فضا، نیروی انتظامی و دادگستری تا چه میزان در این خصوص تلاش کرده‌اند؟

اگر خواهان رونق فرهنگی و فضاسازی معنوی در آن هستیم، جستجو کنیم و بخواهیم که بدانیم ارگان‌ها و نهادهای دینی و فرهنگی تا چه میزان در آن سرمایه‌گذاری کرده و به این مهم توجه داشته‌اند؟

اگر دغدغه پیاده‌روها، صندلی، سایه‌بان و آسفالت آن را داریم، شهرداری و زیرمجموعه اجرایی سیما و منظر آن چقدر کارساز و مشکل‌گشای مدیریت آرامستان در این تنگنای مالی بوده‌اند و یا سهم خیرین چقدر است؟

به‌جز برپایی مراسم در ایام خاص، به‌راستی قدر سهم کمک و یاری بنیاد شهید، بنیاد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، نیروهای مسلح استان و حتی خانواده‌های شهدا و محبین فرهنگ ایثار و شهادت در فضاسازی گلزار شهدا تاکنون چقدر بوده؟

اگر درخصوص شرایط خاص بهداشتی و نظافت آن دل‌نگرانیم، از مطلعین بپرسیم که نقش و وظیفه متولیان پسماند، بهداشت محیط و دانشگاه علوم پزشکی و غیره در اینجا چیست و یا ما به‌عنوان شهروندان مسئول در این خصوص چه وظیفه و نقشی داشته و چقدر به انجام توصیه‌های مدیران این فضا پایبند بوده‌ایم؟

درعین‌حال با توجه به لزوم رعایت مقررات عمومی درخصوص نحوه رانندگی، پارک خودرو، زمان حضور و توجه به بایستگی‌ها و شایستگی‌های آرامستان و احترام به ضوابط در طول سال از یک‌سو و به‌صورت خاص رعایت پروتکل‌های بهداشتی متأثر از شیوع ویروس کرونا و افزایش مبتلایان به این ویروس و لزوم تشدید فاصله‌گذاری اجتماعی جهت جلوگیری از تشکیل اجتماعات و قطع زنجیره انتقال و حفظ سلامت عمومی شهروندان مبنی بر عدم برگزاری هرگونه مراسم‌های عمومی در آرامستان‌ها و یا برگزاری اجتماع جهت تشییع، تدفین و غیره، به‌راستی ما به‌عنوان شهروند چقدر مسئولیت‌پذیر بوده‌ایم؟

البته طرح موضوعات فوق به این معنا نیست که متولیان آرامگاه در این میان دیگر وظیفه‌ای ندارند و با احاله کردن بار مشکلات و بایدها و نبایدها به دوش دیگران، می‌توانند راهکاری برای برون‌رفت از زیر بار مسئولیت خود پیدا کنند، بلکه سؤال این است که وقتی در مجموعه نظام و مدیریت شهری و اجتماعی ما دائماً صحبت از مشارکت عمومی و همگانی تمام آحاد جامعه و دستگاه‌ها و سازمان‌ها برای ارتقای سطح کیفیت زندگی می‌شود، پس آیا نمی‌توان انتظار داشت که متولیان آرامستان هم در قبال حجم و وسعت زیاد کار از همه ما تقاضای همکاری و مساعدت و احترام به قوانین و مقررات را داشته باشند؟

البته این‌همه نیز درحالی است که به‌طور معمول روند و روال مذکور باید به‌صورت علی‌الدوام بخش زیادی از وقت، انرژی و سرمایه‌های موجود خود را صرف جبران خسارات و تعمیرات ناشی از اشتباهات و رفتارهای غیر معقول و خلاف ضوابط شهروندان و مراجعانی کند که بی‌توجه به بایدها و نباید‌ها و یا تبعات رفتار خود، هرگونه که دوست دارند عمل می‌کنند.

مسئولان آرامستان همدان با اشاره به اینکه فضای آرامستان همدان جدا از بحث شرح وظایف روزانه خود مبنی بر پذیرش، تغسل و تدفین اموات به‌دلیل وسعت و فراوانی فضاهای پُرمراجعه، همیشه و در همه حال نیازمند رسیدگی، مراقبت، تعمیر و نگهداری مدام است، معتقدند که مدیریت این فضا نیز به‌مانند دیگر مناطق شهری نیازمند یک مفاهمه و فعالیت جمعی است و می‌طلبد تا همه مردم و مسئولان به‌نوبه خود و در حد توان ایشان را برای ارائه خدمات بیشتر و بهتر یاری کنند.

البته این طلب یاری و مساعدت الزاماً به معنای اعطای کمک‌های مالی نیست (هرچند برخلاف تصور بسیاری درآمدهای آرامستان از محل فروش قبر و ارائه خدمات و غیره نیز اساساً تکافوی هزینه‌های جاری آن را نمی‌کند)، بااین‌حال این تصور وجود دارد اگر هرکدام از نهادها و ارگان‌ها و حتی مردم عادی برحسب توان و نوع فعالیت خود تاحدودی دست‌گیر این مجموعه باشند، امید است تا به یاری خدا هم خانه آخرت همگان ما آباد شود و هم خانه آخرِ دنیایی.

* چند توصیه عمومی

جدا از موضوع روابط اداری و حاکمیتی درخصوص تسهیل امور جاری و کمک‌های بیشتر سازمان‌ها، نهادها و ارگان‌های دولتی به مدیریت آرامستان درخصوص تأمین نیازهای زیرساختی، مساعدت در نحوه و میزان هزینه‌های بسیار زیاد برق و آب مصرفی و یا حمل به‌موقع پسماندها و کنترل و تأمین ایمنی محیط به‌لحاظ انتظامی و یا لزوم نگرش سازمان سیما و منظر شهری و نهادهای فرهنگی درخصوص آرایه‌پردازی معنوی این محیط که امید است صرفاً در حد چند نشست نمایشی و تنظیم صورت‌جلسه‌های نه‌چندان الزام‌آور صورت نگیرد، اما درنهایت ذکر چند نکته (توصیه‌های راهبردی) برای جمیع شهروندان و افرادی که به جهت تشییع و تدفین در این فضا حضور می‌یابند، بسیار ضروری است.

- با توجه به شرایط خاص جامعه و شیوع بیماری کرونا، بهتر آن است که شهروندان برای حفظ سلامت خود و دیگران ضمن رعایت همه پروتکل‌های بهداشتی، سعی کنند تا حد ممکن از حضور غیر ضروری در این فضا خود داری کنند.

- با توجه به کمبود نیروی انسانی و گستره بسیار وسیع فضای آرامستان، حفظ بهداشت و جلوگیری از پخش زباله و پسماند (اعم از ماسک، ظروف پلاستیکی و غیره) وظیفه همه ما بوده، بنابراین توجه به این موضوع درخصوص پخش هرگونه نذری، خیرات و غیره، بسیار ضروری است.

- با توجه به ساختار سیمانی و نوع خاک سایت‌های آرامستان، عموماً امکان کاشت درخت در همه جای آن وجود ندارد، بااین‌حال بسیاری از شهروندان (براساس اعتقادات خود) اقدام به غرس نهال در این فضاها می‌کنند که متأسفانه بعد از مدتی این گیاهان خشک شده و منظره بسیار ناخوشایندی را به محیط می‌دهد؛ بنابراین بسیار بهتر و شایسته است که مؤمنین در یک اقدام خداپسندانه نهال و یا وجه آن را به مدیریت آرامستان تحویل دهند تا به نیابت از ایشان در مکانی مناسب کاشته شود.

- با وجود توصیه‌های بسیار زیاد مدیریت آرامستان، اما هنوز بسیاری از خانواده‌ها نسبت به رعایت استانداردها و اصول مهندسی ساخت مقابر بی‌اعتنا بوده و با نصب سنگ‌های نامتوازن و غیر متعارف، موجب ایجاد آشفتگی بصری محیط می‌شوند.

- بسیار تأکید می‌شود که شهروندان ضمن رعایت زمان و آداب حضور در آرامستان، جهت کمک به برقراری نظم عمومی نسبت به رعایت اصول ترافیکی، سرعت مطمئنه و پارک صحیح خودرو و به‌صورت خاص مراقبت از اطفال، دقت لازم را معمول دارند.

- به‌صورت معمول اگرچه شیر‌های آب موجود در آرامستان صرفاً برای شستن قبور تعبیه شده، بااین‌حال مصرف حجم بالای آب سالانه رقم بسیار گزافی را بر مدیریت آرامستان تحمیل می‌کند؛ پس چه خوب است درصورت امکان هنگام حرکت به سمت آرامستان آب مورد نیاز را از منزل همراه برده و حتی توصیه می‌شود در یک اقدام خداپسندانه ابتدا از آن برای سیراب کردن گیاهان تشنه استفاده شود و سپس جهت شست‌وشوی مقابر به مصرف برسد.