گلونی؛ نمادی از قوم لر

«گلونی» سربند زیبای زنان لر به‌جا مانده از هنر دست قومی است که خود تاروپودش را به‌‌هم‌ بافته، نقش زده و رنگارنگ کرده‌اند.

گُلوَنی؛ به‌گونه‌ای از سربند و روسری زنان منطقه زاگرس با قدمت سه‌هزار ساله می‌گویند که ریشه‌ آن به زنان کاسیت (اجداد قوم لر) می‌رسد و در زبان فارسی به‌صورت گُلبَندی تلفظ می‌شود که برگرفته از واژه گُل‌بَدن؛ نوعی پارچه هندی ابریشمی و لطیف است.

این پوشش؛ پارچه‌ای ابریشمی است که روی آن بته‌جقه و نقوش اسلیمی چاپ شده و در شناخته‌شده‌ترین شکل آن، این نقوش با رنگ‌های سفید، قرمز و سبز بر زمینه مشکی نقش بسته‌ و به‌عنوان سربند استفاده‌ می‌شود.

گلونی را بیشتر زنان لر و لک در هنگام مراسم شادی استفاده می‌کنند، اما از دوره قاجار به‌بعد مردان نیز شروع به استفاده از آن کردند.

مردان گلونی را دور «شو کلاو» یا همان کلاه لری مرسوم در منطقه لرستان می‌بستند و به‌گاه مهمانی یا جنگ، به‌منظور تزیین یا نگهدارنده کلاه از آن استفاده می‌کرده‌اند.

زنان لر نیز در زمان گذشته کت و گلونی را با هم می‌پوشیدند. به‌طوری‌که «کَت» را جدا زیر گلونی می‌بستند تا موهای سر به‌خوبی پوشیده و مهار شوند.

این سربند در گذشته در لباس مردان هم به‌کار می‌رفت و به‌طور کلی گفته می‌شود که سربند و دستار؛‌ «پوششی با سه‌هزار سال قدمت» است و از زمان مادها و هخامنشیان در لباس مردان و زنان ایران‌زمین استفاده می‌شد.

گلونی، سرپوش لری با ویژگی‌های خاص در مراسم شادی با رنگ‌های شاد و از پشت سر بلندتر است، اما در مراسم عزاداری کوتاه، جمع‌تر و رنگ آن تیره‌تر بود.

در نوع شهری، گلونی جمع‌تر و کوتاه‌تر از زنان روستایی پوشیده می‌شد که بستن آن در بین طوایف مختلف لرستان فرق می‌کند، مثل سربند زنان شهرستان دلفان که نسبت به بقیه بزرگ‌تر بسته می‌شود.

گلونی این دست‌بافت لری در واقع نوع زندگی را تعریف می‌کرد و از طرفی هیچ‌‌وقت در نقوش گلونی لری از نقش‌های لچک‌ترنج، اسلیمی و مینیاتوری استفاده ‌نشده و سادگی خاص خود را حفظ کرده است.

* گلونی یکی از قدیمی‌ترین نمادها در لرستان به‌شمار می‌آید

عطا حسن‌پور؛ باستان‌شناس لرستانی گفت: براساس بیان مورخانی همچون «هرودت» ریشه سربند، آن هم سربند لُری به دوره هخامنشیان و مادها برمی‌گردد و براساس شواهد و نوشته‌های تاریخی، از اجزای ثابت لباس‌های همه ایرانیان، وابسته به آن و جدایی‌ناپذیر است.

وی افزود: کتاب تاریخ ماد، پوشش ایرانی را توصیف می‌کند و سربند را در مورد زن و مرد ایرانی، هر دو به‌کار می‌برد. وجود دستاری به دور سر در نقش‌برجسته‌های تاریخی تأیید می‌شود. در دوران میلادی و حتی پیش از مادها، هم زنان و هم مردان دستار یا همان سربند بر سر دارند.

وی اظهار کرد: در سالنامه‌های آشوریان نیز این دستار بر سر زنان و مردان وجود دارد و در توصیف اقوام زاگرس، آشوریان، عیلامی‌ها و مادها از این سربند یاد می‌شود و در میان نقش‌برجسته‌های به‌جا مانده، این سربند به وضوح دیده می‌شود.

حسن‌پور ادامه داد: در حفاری گورستان سه‌هزار ساله عصرآهن باباجیلان (باباجان) در غرب شهرستان دلفان، انگشتری پیدا شده که روی این انگشتر مفرغی، انسانی با دوبال از دل خورشیدی بیرون آمده که کفش، شلوار و باشلوق مادی شبیه مقنعه‌های امروزی بر سر دارد که کلاهی روی آن قرار گرفته و دور کلاه دستاری شبیه به گلونی امروزی قرار دارد.

وی افزود: این سربند همچون مقنعه‌های امروزی گوش، گردن و سینه را می‌پوشاند و روی این باشلوق مادی، کلاهی قرار دارد و دور کلاه، دستاری شبیه گلونی‌های امروزی قرار گرفته‌ است.

حسن‌پور عنوان کرد: همچنین چندین نمونه از مفرغ‌های دیگر در لرستان به‌دست آمده‌ که تصاویر مرد و زن را با سربند و دستار نشان می‌دهد و بیشتر مورخان در توصیف‌هایشان از پوشش اقوام ایرانی به این دستار یا همان سربند اشاره واضح و مشخص کرده‌اند.

به‌گفته وی در دوره‌های متأخر نیز کاربرد گلونی، شکل رایج‌تری پیدا می‌کند. به‌عنوان مثال در دوره قاجار در عکس‌های گرفته شده، مردان با پوشش گلونی دیده می‌شوند.

وی اظهار کرد: در نقش آناهیتا بر روی یک پلاک گچبری در محوطه برزقباله لرستان، آناهیتا درست مانند زنان لر، سربندی به دور سر بسته‌ است و گیسوان بافته و طناب‌پیچش از زیر آن هویداست. همچنین در دوران ساسانی، نمونه‌ای از سربند دیده می‌شود که بسیار شبیه گلونی امروزی لرستان است.

حسن‌پور تصریح کرد: در گزارش مردم‌نگاری خرم‌آباد نیز به پوشیدن گلونی توسط مردان هم اشاره شده‌ است و از آن به‌صورت سرپوشی از جنس ابریشم یاد شده که مردان در مراسم شادی و سرور، روی کلاه نمدی به دور سر می‌پیچیدند.

* نقش و اندازه گلونی در مناطق مختلف عشایرنشین متفاوت است

کارشناس صنایع دستی لرستان نیز گفت: شواهد تاریخی بیانگر این است که سربند از دوران قبل از اسلام، نه‌تنها در لرستان که در ایران مرسوم بوده است.

عباس حمزه‌ای با بیان اینکه تاریخچه دقیقی از زمان رواج یافتن سربند در لرستان وجود ندارد، ادامه داد: یکی از دلایل استفاده از سربند رعایت ادب اجتماعی و حتی بستن انواع خاص آن، نشانه شأن اجتماعی زنان بوده است.

وی اظهار کرد: بستن سربند پس از اسلام جنبه مذهبی داشته و اینکه دقیقاً گلونی استفاده می‌شده یا نوعی سربند مشخص نیست، اما در عکس‌های دوره قاجار سربندها به‌صورت مشکی بوده است.

وی عنوان کرد: گل‌بندی از دیدگاه صنایع دستی؛ یک نوع چاپ از جنسی با نخ ابریشمی محسوب می‌شود که نقش روی آن به شیوه چاپ کلاقه‌ای بوده که نقوش را روی اشیای فلزی در موم داغ و روی پارچه می‌گذاشتند و بعد از شست‌وشو، نقوش بر روی پارچه باقی می‌ماند.

حمزه‌ای گفت: چاپ کلاقه‌ای را نخستین‌بار استاد حسین کلاقیچی وارد ایران کرد و به نقل از مستندنگاری محلی لری از خانم لیلا پهلوانی نیز در یکی از روستاهای لرستان، چاپ کلاقه‌ای انجام می‌شده است.

وی با بیان اینکه اغلب صنایع دستی لرستان عشایری است، افزود: این چاپ نوعی هنر وارداتی به‌شمار می‌رود و یک چاپ دستی است.

حمزه‌ای ادامه داد: چاپ گلونی در دو نوع قرمز و مشکی بیشتر کاربرد دارد و رنگ‌های متنوع آن، بیشتر در مراسم خاص جوانان استفاده می‌شود و بستن گلونی در مناطق مختلف عشایرنشین لرستان، گره‌های مخصوص و اندازه‌های متفاوت دارد.