گشتی در دنیای پررازورمز پرندگان؛

پرندگان دنیای عجیبی دارند که در فصول جفت‌گیری و تخم‌گذاری برجسته‌تر می‌شود، مثلاً برخی پرندگان تخم خود را در لانه پرندگان دیگر قرار می‌دهند تا صاحب آن خانه جوجه‌ها را بزرگ کند، یا پرنده دیگری برای اینکه خیالش از جانب تغذیه جوجه‌هایش راحت باشد، به پدر بچه‌های خود خیانت می‌کند تا چند پرنده نر هم‌زمان به جوجه‌هایش غذا بدهند.

پرندگان دنیای زیبا و رنگارنگی دارند که با شگفتی، دروغ، خیانت، دزدی، مانور و مهندسی ساختمان همراه است. شاید زمانی که به پرواز کردن یا آواز خواندن پرندگان نگاه کرده و گوش می‌دهید، متوجه این صفات نشده باشید، اما اگر بدانید که کلاغ‌ها؛ دزدانی ماهر، آلاچیق‌سازها؛ مهندس ساخت‌وساز، گنجشک بوته‌ای؛ خائن و سارها؛ شگفتی‌ساز مانور و پروازهای دسته‌جمعی هستند، فهم این صفات آسان‌تر شود. در کنار این‌ها جفت‌گیری برخی از آن‌ها بسیار جالب و دیدنی است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد: بیش از 10 هزارگونه پرنده در دنیا وجود دارد که براساس آخرین تحقیقات انجام شده در ایران، 517 گونه پرنده زیست می‌کنند که از این تعداد، 320 گونه در ایران زادوولد کرده و 90 گونه از آن‌ها در زمستان به ایران مهاجرت می‌کنند و 24 گونه نیز پرندگان مهاجر عبوری هستند که هرکدام جداگانه با رفتارهای جالب و بی‌نظیر خود، دنیای زیبایی را در طبیعت رقم زده‌اند که شگفتی‌ساز است.

برخی از این پرندگان در همه طول سال به‌صورت تکی زندگی می‌کنند، اما بخش زیادی فقط در فصل بهار و آن هم با هدف جفت‌گیری و حفظ نسل در کنار هم قرار می‌گیرند که برای در کنار هم بودن هم تاوان سنگینی می‌پردازند، اما طبیعت باید کار خود را بکند تا این چرخه طبیعی ادامه داشته باشد. برخی نیز حرکات بسیار جالبی از خود بروز می‌دهند تا نظر جنس ماده را به خود جلب کنند که به آن «نمایش جنسی» گفته می‌ شود.

گرچه ماده‌ها هم در نمایش‌های جنسی شرکت می‌کنند، اما بیشتر این عملیات را نرها انجام می‌دهند. از آنجا که نرها دارای پرهای رنگی و جالب‌تری هستند، این نمایش‌ها به‌طور واضح‌تری در آن‌ها دیده می‌شود. مثلاً سهره معمولی؛ نرها در مقابل پرنده ماده خود را می‌غلطانند تا قسمت طلایی هر بال در برابر چشم ماده قرار گیرد. شاید بتوان زیباترین شکل نمایش‌های جنسی را در طاووس دید، طاووس نر، دم خود را به‌صورت چتر باز کرده، در حالیکه جست‌های ناگهانی کوچکی می‌زند و بدنش را می‌لرزاند، رنگینی پرها را به ماده نشان می‌دهد، یا برخی پرنده‌ها مانند گنجشک بوته‌ای که به پدر جوجه‌هایش خیانت می‌کند.

دراین‌‌باره اسماعیل کهرم؛ پرنده‌شناس گفت: پرندگان دنیای زیبا و اسرارآمیزی دارند و اگر به رفتار هرکدام از آن‌ها دقت کنی، بزرگی و عظمت خداوند را می‌بینی.

*کوکو؛ شاهکار زادوولد

این پرنده، تخم خود را در لانه حدود 43 پرنده دیگر می‌گذارد که معمولاً هم از خانواده گنجشک‌ها هستند و به آن‌ها قربانی گفته می‌شود. تخم کوکو بزرگ بوده و تقریباً پنج‌برابر تخم گنجشک است، اما جوجه‌های آن زودتر از تخم گنجشک درمی‌آید، بنابراین وقتی که جوجه‌های کوکو سر از تخم در می‌آورند، تخم‌ها و جوجه‌هایی که در لانه هستند را بر روی شانه گذاشته وبه بیرون از لانه پرتاب می‌کنند و این‌گونه همه لانه، در تصاحب جوجه‌های کوکو در می‌آید و پرنده میزبان از او مانند جوجه خود مراقبت می‌کند. درواقع کوکو در زادوولد شاهکار است، چون تخم را در لانه پرندگان دیگر گذاشته و بچه‌هایش را هم دیگران بزرگ می‌کنند.

درواقع عملی که جوجه‌ کوکو انجام می‌دهد، کاملاً غریزی بوده و آن را از دیگر گونه‌های خود یاد نگرفته ‌است. این مطلب، پرنده کوکو را به یکی از کلاسیک‌ترین و رایج‌ترین مثال‌های رفتارشناسی تبدیل کرده و از این نظر بسیار مهم است. کوکوها فقط در دو فصل بهار و تابستان در ایران هستند و هنگام زادآوری، روی شاخه‌های درختان نشسته و کلمه کوکو را تکرار می‌کنند.

*چرخ‌ریسک؛ استاد پشم‌بافی

این پرنده به این علت چرخ ریسک نام گرفته، چون با نخ‌های پشمی برای خود لانه می‌سازد. حتی بر روی پشت گوسفند می‌نشیند و پشم آن را با نوک خود می‌چیند و می‌بافد. معمولاً در ساخت لانه از سه‌هزار تکه تار پشم استفاده کرده و آن‌ها را می‌بافد و معمولاً هر تار 10 یا 20 سانتی‌متر طول دارد و توی آن تخم می‌گذارد. داخل این لانه بسیار نرم و زیبا است. این لانه؛ شاهکاری از معماری است.

کهرم به‌ خاطره‌ای در این زمینه اشاره کرد و گفت: چندسال پیش در منطقه تندوره در خراسان شمالی با یک‌جفت چرخ‌ریسک برخورد کردم که مشغول غذا دادن به جوجه‌ها و خارج کردن فضله از داخل لانه بودند، اما بعد از مدتی دیگر اثری از این جنب‌وجوش نبود، وقتی به لانه نزدیک شدم، دیدم که هم پدر، هم مادر و هم جوجه‌ها مرده‌اند. خوب که نگاه کردم، دیدم که پرنده یک نخ نایلونی را با نخ پشمی اشتباه گرفته بود و به داخل لانه برده بود و به‌دور آن‌ها پیچیده و خفه شده بودند.

نخ پشمی را که بکشی پاره می‌شود، اما نخ نایلونی پاره نمی‌شود، بنابراین حیوان به گمان اینکه آن نخ پشمی است، آن‌ را می‌کشید، اما پاره نمی‌شد. بنابراین نخ را کشید و تنگ و تنگ‌تر شد و در نهایت همه خفه شدند. بنابراین هر رفتاری که ما انسان‌ها در طبیعت داشته باشیم، بر روی تمام گونه‌های جانوری و گیاهی تاثیر می‌گذارد، پس مراقب باشیم.

*کلاغ؛ پرنده‌ای باهوش

طبق مطالعاتی که انجام شد، کلاغ‌ها در بین پرندگان باهوش‌ترین هستند. مثلاً در ژاپن کلاغ ترتیب رنگ چراغ راهنمایی را یاد گرفته و وقتی که زرد می‌شود، بادام سختی را زیر لاستیک خودرو می‌گذارد و منتظر می‌شود تا چراغ سبز شود و خودرو از روی آن عبور کند تا بشکند و بردارد و بخورد. در ایران هم از بچگی یادم است که قالب صابون را جمع کرده و به لانه‌های خود می‌بردند و داخل خانه را با آن دکوربندی می‌کردند.

کهرم به خاطره‌ای درباره کلاغ‌ها در یکی از کشورها اشاره کرد و گفت: در هتل یکی از کشورهای جنوب آسیا اقامت داشتم که متصدی هتل به من گفت، پنجره اتاق خود را باز نگذار. من علت را متوجه نشد و پنجره را باز گذاشته بودم و بیرون رفتم. وقتی برگشتم دیدم یک کلاغ در اتاق می‌چرخد تا من را دید، از پنجره خارج شد. نگاه کردم دیدم بر روی شانه فردی در خیابان نشست. درواقع آنجا کلاغ‌ها را آموزش می‌دهند تا وارد اتاق مسافران شوند و اشیاع قیمتی مانند ساعت، زنجیر، انگشتر و به‌طور کلی این‌گونه اقلام را بردارند.

کلاغ حیوانی است که حرف‌ها را می‌شوند و آماده پذیرش است. به‌حدی باهوش است که حیوانی قابل‌تعلیم محسوب می‌شود.

کهرم گفت: با تعدادی از دوستان و همکاران در یکی دیگر از کشورها بودیم، یکی از همکاران که یکی از چشمانش مصنوعی بود، آن را گم کرد و برحسب تصادف، چشم خود را در لانه کلاغی یافت.

*سار؛ اعجوبه مانورهای هوایی

سارها پرندگانی دیدنی در به نمایش گذاشتن پروازهای دسته‌جمعی هستند. سارها مثلاً در یک‌دسته 500 هزار نفری با هم به به پرواز درمی‌آیند که معمولاً هم تنگ غروب، این پرواز دسته‌جمعی صورت می‌گیرد. آن‌ها برای فرار از دست دشمنان این کار می‌کنند، چون دشمن باید یکی از این‌ها را نشانه گرفته و شکار کند، اما وقتی که با هم پرواز می‌کنند، این کار غیرممکن می‌شود. بر روی این نوع پرواز دسته‌جمعی بسیار مطالعه شده که مثلاً چگونه 500 هزار پرنده در یک‌لحظه با هم و در یک‌جهت پرواز کرده، می‌چرخند و یک موج بسیار زیبایی ایجاد می‌کنند. درواقع پروازی شگفت‌انگیز را به نمایش می‌گذارند.

جالب اینجاست که هر ساری، دقیقاً همان کاری را می‌کند که سار بغل‌دستی انجام می‌دهد. آن‌ها در پرواز دو قانون دارند. یکی اینکه در پروازهای دسته‌جمعی هر سار همان کاری را می‌کند که بغل‌دستی می‌کند و دوم اینکه به هم‌دیگر برخورد نمی‌کنند، در نتیجه یک‌موجی از یک‌سار شروع شده و به تمام سارها گسترش می‌یابد و این نمایشگاه زیبا از پروازی دسته‌جمعی با پیچ‌وتاب را به نمایش می‌گذارند.

*جی؛ پرنده‌ای مورچه‌گیر

پرنده جی که نام فارسی آن «جی‌جاق» است، به‌عنوان پرنده‌ای مورچه‌گیر شناخته می‌شود. درواقع پر برای پرندگان مانند چشم و پا برای ما انسان‌ها است. ازاین‌رو باید به‌خوبی از آن محافظت کنند و آن را سالم و جوان نگه دارند. ازاین‌رو معمولاً پرندگان با آب‌وخاک پرهای خود را ضدعفونی می‌کنند، اما جی با استفاده از مورچه، پرهای خود را ضدعفونی می‌کند. به این صورت که پرنده در لبه لانه مورچه‌ها می‌نشیند و پرهای خود را باز می‌کند، بعد مورچه‌ها روی آن پخش می‌شوند و اسیدی بر روی پرها ترشح می‌کنند به‌نام اسید مورچه یا اسیدفرمیک. در نتیجه باکتری‌ها و ویروس‌هایی که روی پرها باشد، از بین رفته و پرنده به این وسیله خود را ضدعفونی می‌کند.

*مرغ کریچ‌ساز

جنس نر مرغ کریچ‌ساز یا آلاچیق‌ساز در زمان جفت‌گیری، لانه خود را با برخی وسایل شیشه‌ای رنگی برپا می‌کند و با انجام کارهایی، نظر پرنده ماده را به خود و لانه جلب می‌کند. وقتی که پرنده ماده به لانه نزدیک شود، به آن لگد می‌زند تا مقاومت لانه را بسنجد؛ البته در این میان هر پرنده‌ای به یک‌رنگی علاقه دارد. مثلاً اگر در بچگی در آلاچیقی با شیشه‌های آبی‌رنگ بزرگ شده باشد، به همان رنگ علاقه نشان داده و سعی می‌کند لانه خود را به آن رنگ بسازد.

گونه نر این پرنده در ساخت لانه خود از شاخ‌وبرگ درختان، استخوان‌های در حال پوسیدن و پوست تخم مارها نیز استفاده می‌کند و تمام این ابزار را به شیوه‌ای خاص در کنار هم قرار می‌دهد که همان ترفند پرسپکتیو بوده که با این روش لانه‌اش کوچک‌تر از آنچه است، به‌نظر می‌آید و از این طریق پرنده‌های ماده مناسب را برای جفت‌گیری به دام می‌اندازد.

*گنجشک بوته‌ای؛ ماده‌ای خائن

جنس نر این پرنده در زمان جفت‌گیری لانه‌ای می‌سازد و جنس ماده در آن تخم‌گذاری می‌کند، اما نکته جالب رفتار جنس ماده بوده که کاملاً خیانت‌آمیز است. به این صورت که ماده بعد از تخم‌گذاری در لانه با چند پرنده نر دیگر که گاهی تا هشت‌پرنده می‌رسد جفت‌گیری می‌کند، بنابراین زمانی که جوجه‌ها از تخم بیرون می‌آیند، تمام آن هشت گنجشک نر، گمان می‌کنند که این جوجه‌ها، بچه‌های آن‌هااست، بنابراین همه با هم به آن‌ها غذا داده و در بزرگ کردن جوجه‌ها کمک می‌کنند.

جالب این است که وقتی گنجشک ماده می‌خواهد بعد از تخم‌گذاری با نرهای دیگر جفت‌گیری کند، طوری به اطراف نگاه می‌کند که انگار می‌داند کار خطایی می‌کند.

*قو؛ پرنده‌ای زیبا و جنگجو

قوها با این ظاهر زیبا و آرام، از قلمرو خود بسیار با خشونت محافظت می‌کنند. اگر یک قو به قلمرو قوی دیگری نزدیک شود، چنان می‌جنگند که سر پرنده مقابل را داخل آب کرده و خفه می‌کند. قوها یک‌سری پرهای سیاه و زمخت دارند که در زمانی که ژست حمله می‌گیرند، آن‌ها را نمایان می‌کنند. در آن زمان اصلاً تصور نمی‌کنید که این یک قو است،زیرا به‌نظر می‌رسد که یک ماشین جنگی باشد. این پرهای سیاه، مخفی بوده و فقط زمانی که بال‌های خود را باز می‌کند و به طرف آسمان می‌گیرد، نمایان می‌شوند.

*جفت‌گیری پرستوها در هوا

پرستو یا چلچله، نوعی از پرندگان حشره‌خوار گنجشک‌سان است. تاکنون 74 گونه از آن‌ها شناسایی شده‌اند و در بسیاری از مناطق یافت می‌شوند. نکته جالب درباره جفت‌گیری پرستوها این است که آن‌ها در هوا و در حین پرواز جفت‌گیری کره و پرستوی ماده تا پنج‌تخم می‌گذارد و مدت 15 روز روی تخم‌ها می‌خوابد. پس از بیرون آمدن جوجه‌ها از تخم و سپری شدن 25 روز، جوجه‌ها برای ترک لانه آماده می‌شوند، اما چند شب نخست را به آشیانه برگشته و از آن پس برای همیشه لانه را ترک می‌کنند.

پرجمعیت‌ترین گونه پرستو، چلچله سینه‌خاکستری است که در آسیا، اروپا و آمریکای شمالی زندگی می‌کند. این گونه پرستو، گاه در یک‌فصل سه‌بار تخم می‌گذارد. هنگامی که تخم‌های نوبت نخست به جوجه تبدیل شدند، جوجه‌ها پس از ترک لانه جای دوری نمی‌روند، بلکه در نزدیکی آشیانه می‌مانند و در غذا دادن به جوجه‌های نوبت دوم و سوم به پدر و مادرشان کمک می‌کنند.

*هدهد؛ پرنده‌ای تک‌همسر

هدهدها از اواخر اسفندماه و در مناطق سردسیر از اواسط فروردین برای زادآوری به زیستگاه‌های مناسب در ایران وارد می‌شوند. هدهد؛ پرنده‌ای تک‌همسر است.، پرندگان نر برای جلب جفت با آغاز فصل بهار، شروع به آوازخوانی می‌کنند. صدای آن‌ها بم، اما پرطنین است. پس از جفت‌یابی، آشیانه مناسبی را که اغلب در تنه درختان قدیمی، شکاف دیوارها و نیز در سوراخ‌های پرچین و توده‌های هیزم انتخاب می‌کنند. هدهد نر تا گذاشتن آخرین تخم در لانه توسط پرنده ماده با آوازخوانی قلمرو خود را مشخص و از محیط آن دفاع می‌کند. پس از آن سکوت کرده، اما همچنان از محدوده خود محافظت می‌کند. در این زمان معمولاً اگر آوازی توسط جنس نر خوانده شود، در محدوه‌ای خارج از محیط اطراف آشیانه و احتمالاً به‌منظور جلب‌توجه گونه‌های مهاجم به محیطی دور از آشیانه است.

فضای داخل آشیانه با مقداری برگ خشک، پر یا پوشال و بسیار مختصر و ساده پوشیده می‌شود. پرنده ماده چهار تا 6 و به‌ندرت هشت تخم به رنگ سفید متمایل به کرم و گاهی همراه با نقطه‌نقطه‌های ریز قهوه‌ای در آشیانه می‌گذارد. گاهی هدهد نر در نشستن روی تخم‌ها به ماده کمک می‌کند، اما اغلب غذای پرنده ماده را که روی تخم‌ها نشسته است، فراهم می‌کند. پس از 14 روز جوجه‌ها که نارس هستند، سر از تخم بیرون می‌آورند.، در روزهای نخست بخصوص هنگام شب، پرنده ماده در لانه می‌ماند، اما با بزرگ‌تر شدن جوجه‌ها و رویش نخستین پرها از لانه خارج شده و با پرنده نر، هر دو به تغذیه جوجه‌ها ادامه می‌دهند.

در این هنگام اگر مهاجمی به آشیانه نزدیک شود، توسط پرنده نر رانده شده یا با پرتاب ماده‌ای بدبو از دهان پرندگان داخل لانه یا پاشش فضولات به بیرون، فراری داده می‌شود. هدهدها علاقه چندانی به نظافت محیط داخل آشیانه ندارند، اگرچه به‌ندرت این رفتار مشاهده شده، اما محیط آشیانه آن‌ها پر از فضولات و بقایای حشراتی است که به‌عنوان غذا مصرف کرده‌اند. ازاین‌رو محیط آشیانه آن‌ها، بسیار بدبو است که شاید نوعی تکنیک دفاعی در برابر گونه‌های مهاجم باشد.

البته دنیای وحش بسیار شگفت‌انگیزتر از آن چیزی است که تاکنون انسان به آن پی برده است. دنیایی اسرارآمیز همراه با هزاران هزار راز سربه‌مهر که شاید انسان به برخی از آن‌ها هیچ‌وقت دست نیابد، اما آنچه مهم است نحوه رفتار انسان در طبیعت بوده که با زیاده‌خواهی و غرور همراه نباشد. پس زیستگاه حیوانات را با طمع توسعه زمین‌های کشاورزی و مزارع خود، تخریب نکنیم تا دنیای حیوانات همچنان رنگی و زیبا بماند که قطعاً نتیجه آن در سلامت رفتار و جسم انسان متبلور می‌شود.