زمین قربانی تغییر اقلیم

گرمایش جهانی یا تغییر اقلیم، چالش‌های زیادی برای حیات انسان رقم‌زده به‌طوری‌که کارشناسان معتقدند با ادامه این روند تا سال ۲۰۲۵ نیاز آبی جهان در بخش کشاورزی ۱.۳، صنعت ۱.۵ و شرب ۱.۸ برابر می‌شود؛ این تأثیر در ایران نیز بسیار محسوس است زیرا ایران در زمره ۱۱ کشور اول جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای است که تبعات زیادی از جمله افزایش کانون‌های گردوغبار را به همراه داشته است.

یک زمین بیشتر نداریم، حتماً این جمله را بارهاوبارها شنیده‌اید اما اگر به عمق این جمله پی نبرده باشیم شنیدن هزار باره آن هم فایده‌ای ندارد که البته وضعیت زمین و به‌طورکلی محیط‌زیست جهان نشان می‌دهد که مفهوم این جمله را درک نکرده‌ایم، ازبین‌رفتن جنگل‌ها، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری، وقوع سیل و توفان‌های بزرگ، خشکسالی‌های پیاپی و گاهی ترسالی‌های غیرقابل‌کنترل بخشی از نتایج درک نکردن این جمله است که کارشناسان معتقدند وقوع آنها، تغییر اقلیم است.

اما تغییر اقلیم چیست؟ پدیده‌ای که است که بازهم انسان متهم ردیف اول آن است که به نظر دانشمندان این پدیده یکی از ۱۰ عامل اصلی است که می‌تواند حیات انسان را در معرض خطر قرار دهد به‌طوری‌که در سال‌های اخیر تغییرات آب‌وهوایی و گرمایش جهانی صدمات جبران‌ناپذیری را به برخی کشورهای وارد کرده است، در واقع انسان‌ها از ابتدای آفرینش برای دستیابی به آب و غذا، هر جا که اقلیم مناسبی می‌یافتند، در آنجا اقامت می‌کردند اما آن چیزی که امروزه مشکل‌ساز شده سرعت زیاد تغییر اقلیم گرم‌شدن زمین با شتاب است که در این شرایط دانشمندان معتقدند وقتی تغییر اقلیم خیلی سریع صورت می‌گیرد، موجودات زنده نمی‌توانند خود را با آن وفق دهند و در نتیجه حیات به خطر می‌افتد.

در واقع گازهای گلخانه‌ای در اثر فعالیت‌های انسانی در اتمسفر رها می‌شوند، زمانی که سوخت‌های فسیلی برای تولید انرژی استفاده شده و جنگل‌ها قطع و سوزانده می‌شوند، دی‌اکسیدکربن (CO۲) تولید می‌شود، متان (CH۴) و اکسید نیتروژن (N۲O) نیز در اثر فعالیت‌های کشاورزی، تغییر کاربری زمین و دیگر منابع منتشر می‌شوند، مواد شیمیایی صنعتی به نام هالو کربن‌ها (CFCS۹, HCFS و PFCS۹) و دیگر گازهای با طول عمر بالا مانند سولفورهگزافلوراید (SF۶) در اثر فعالیت‌های صنعتی رها می‌شوند و انتشار می‌یابند که در نهایت تغیر اقلیم را به همراه دارد.

مجمع بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) در تحقیقی که سال ۲۰۱۳ انجام داد، اعلام کرد بر اساس شبیه‌سازی‌ها، تغییر دمای جهانی سطح زمین تا پایان قرن ۲۱ نسبت به سال ۱۸۵۰ تا ۱.۵ درجه افزایش می‌یابد، حد دو درجه سانتیگراد به‌عنوان مرز خطر در گرمایش جهانی در نظر گرفته شده است. دانشمندان می‌گویند حتی اگر همین حالا میزان گازهای گلخانه‌ای را به‌اندازه چشمگیری کاهش دهیم، اثرات آن ادامه خواهد داشت چرا که قسمت‌های بزرگی از سامانه اقلیمی برای پاسخ‌دادن به تغییرات، صدها سال زمان احتیاج دارند، به‌علاوه برای خارج شدن گازهای گلخانه‌ای از اتمسفر، به ده‌ها سال زمان نیاز است.

انسان‌ها در چند قرن اخیر به‌ویژه بعد از انقلاب صنعتی به استفاده بیش از اندازه از طبیعت روی آوردند، مصرف سوخت‌های فسیلی از سوی جوامع انسانی به طور فزاینده‌ای به طبیعت فشار وارد کرد، فعالیت‌های صنعتی از سال ۱۸۳۰ تاکنون سبب شده میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای که مهم‌ترین آنها دی‌اکسیدکربن است؛ افزایش یابد. این گازها مانند گلخانه عمل کرده، تابش نور خورشید را جذب می‌کنند، هنگام بازتاب نور خورشید این گازها مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به‌این‌ترتیب دمای سطح زمین یا اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش می‌یابد، پس اگر این گازهای گلخانه‌ای افزایش پیدا کند، طبیعی است به دنبال آن دما نیز افزایش یابد که این تغییرات همان گرمایش جهانی است.

دانشمندان دریافته‌اند که افزایش دمای زمین سبب می‌شود دسترسی به آب شیرین دشوارتر شود، از سوی دیگر به علت بالا آمدن سطح آب دریاها، آب‌شور به منابع آب شیرین ساحلی نفوذ می‌کند و باعث تغییر کیفیت آن می‌شود، همچنین تبخیر سطحی ناشی از پدیده گرم‌شدن کره زمین، سبب خشک شدن رودخانه‌ها و پایین آمدن کیفیت آب می‌شود، این مسئله به‌ویژه در مناطق کم‌آب‌تر مانند مناطق بیابانی و نیمه بیابانی مشهودتر است. علاوه بر این، افزایش املاح آب‌های شیرین براثر تبخیر باعث افت کیفیت آن می‌شود. افزایش دمای زمین همچنین باعث آب شدن سریع یخ‌های قطبی و کوه‌های شناور یخی و در نتیجه بالا آمدن سطح آب دریاهای آزاد می‌شود. به‌طوری‌که بر اساس پیش‌بینی سازمان‌های جهانی در ۱۰۰ سال آینده، بین ۳۰ سانتیمتر تا ۱.۵ متر سطح آب دریاهای آزاد افزایش خواهد یافت و این امر به نوبه خود باعث ناپدید شدن و یا خالی از سکنه شدن برخی از جزایر، پیشروی آب در نواحی ساحلی و تحت تأثیر قرارگرفتن تأسیسات و زندگی مردم در بندرها می‌شود.

وضعیت ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست به‌طوری‌که ایران در زمره ۱۱ کشور اول جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر است که تبعات زیادی را برای کشور به همراه داشته است، از جمله افزایش متوسط دما، کاهش بارش‌ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی شدید (مانند سیل و خشکسالی) برخی تأثیرات تغییر اقلیم است که موجب روزهای بسیار گرم در جنوب شرق کشور و روزهای بسیار سرد در شمال غرب کشور شده است، همچنین بروز خشکسالی و ایجاد چشمه‌های گردوخاک در کشور و منطقه که منجر به افزایش بروز پدیده ریزگردها در شهرهای غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور شده است، از دیگر اثرات ملموس افزایش دمای زمین و تغییر اقلیم است.

براین‌اساس و به دلیل خطرهای پدیده تغییر اقلیم و اهمیت توجه به پیامدهای آن، سازمان ملل متحد، ۲۴ اکتبر هرسال را به‌عنوان روز جهانی تغییرات اقلیمی (International Day of climate Action) تعیین کرده تا در این روز توجه مردم جهان به این موضوع حیاتی جلب شود که امسال در ایران با سوم آبان‌ماه مصادف است.

سیده الهام عزیزی رئیس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در این باره گفت: ادامه روند افزایش میزان تقاضا و مصرف انرژی در چند دهه آینده، تغییر کاربری زمین، گسترش فعالیت‌های کشاورزی و دامداری و افزایش ضایعات جامد و مایع، پدیده گلخانه‌ای را در جو زمین تشدید خواهد کرد. مدل‌های جوی پیش‌بینی می‌کنند که تا سال ۲۱۰۰، دمای کره زمین از ۱ تا ۳.۵ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت.

وی افزود: انتشار روزافزون گازهای گلخانه‌ای، تولید ذرات معلق با قطر کمتر از دو و نیم میکرون و آلودگی حرارتی، عوامل مختلفی هستند که بر سرعت پدیده تغییر آب‌وهوا تأثیر می‌گذارند و دراین‌بین تأثیر و اهمیت گازهای گلخانه‌ای بسیار بیشتر و شناخته شده تراست.

عزیزی اظهار داشت: اکنون این حقیقت که بشر وضعیت جو زمین را تغییر می‌دهد، به‌وضوح روشن شده و این پدیده انگیزه و محور فعالیت‌های گسترده در سطح کشورها و ملل متحد شده، طبیعی است اگر علت اصلی این امر را در رشد بی‌رویه جمعیت و متعاقب آن نیاز به فناوری و در نتیجه افزایش تقاضای جامعه جهانی برای حامل‌های انرژی دانست، اکنون قسمت اعظم این انرژی به سوخت‌های فسیلی متکی است و چنانچه همین روند در افزایش میزان تقاضا و مصرف انرژی ادامه یابد، در چند دهه آینده تغییرات اقلیمی شدیدی (به‌صورت گرمایش جهانی) به وقوع خواهد پیوست.

تغییر اقلیم چیست و از کجا ناشی می‌شود؟ 

رئیس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: واقعیت این است که انتشار گازهای گلخانه‌ای، ما را گرفتار برخی تغییرات آب‌وهوایی کرده است، آب‌وهوا با انتشار گازها به‌سرعت تغییر کرده و این تغییر برای صدها سال ادامه خواهد داشت و در نتیجه حتی اگر انتشار گازها و افزایش غلظت آنها در سطح اتمسفر متوقف شود، می‌توان گفت که برای تشخیص بعضی از اثرات مهم تغییر آب‌وهوا مانند بالا آمدن سطح دریا، مدت‌زمان طولانی موردنیاز است.

وی افزود: گازهای گلخانه‌ای در اثر فعالیت‌های انسانی در اتمسفر رها می‌شوند، زمانی که سوخت‌های فسیلی برای تولید انرژی استفاده شده و جنگل‌ها قطع و سوزانده می‌شوند، دی‌اکسیدکربن (CO۲) تولید می‌شود، متان (CH۴) و اکسید نیتروژن (N۲O) نیز در اثر فعالیت‌های کشاورزی، تغییر کاربری زمین و دیگر منابع منتشر می‌شوند، مواد شیمیایی صنعتی به نام هالو کربن‌ها (CFCS۹, HCFS و PFCS۹) و دیگر گازهای با طول عمر بالا مانند سولفورهگزافلوراید (SF۶) در اثر فعالیت‌های صنعتی رها می‌شوند و انتشار می‌یابند.

عزیزی ادامه داد: افزایش مقدار گازهای گلخانه‌ای سبب تغییر آب‌وهوا می‌شود، این گازها با جذب اشعه فروسرخ، مسیر جریان طبیعی انرژی را با تغییر آب‌وهوا کنترل می‌کنند. سیستم آب‌وهوا در واکنش به انتشار گازهای گلخانه‌ای با پوششی ضخیم از این گازها برای حفظ تعادل بین انرژی دریافتی از خورشید و انرژی برگشت‌داده‌شده به فضا تعدیل می‌شود.

وی گفت: گازهای گلخانه‌ای اصلی شامل بخار آب، دی‌اکسیدکربن (CO۲)، ازن تروپوسفری (O۳)، متان (CH۴)، اکسید نیترور (N۲O) و گازهای صنعتی (هالو کربن‌ها) است که به جز گازهای صنعتی بقیه آنها به طور طبیعی ایجاد می‌شوند و در مجموع کمتر از یک درصد گازهای اتمسفر را تشکیل می‌دهند این مقدار از گازها برای ایجاد اثر گلخانه‌ای و حفظ طبیعی دمای کره زمین در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد بیشتر از دمای ضروری جهت حیات بر روی کره زمین کافی است.

به گفته وی میزان زیاد انتشار دی‌اکسیدکربن و رشد انتشار آن حاکی از آن است که افزایش دی‌اکسیدکربن اتمسفر نتیجه مستقیم ورودی‌های دی‌اکسیدکربن از منابع انسانی و از جمله سوزاندن سوخت‌های فسیلی و جنگل‌زدایی بوده است.

ایران در زمره ۱۱ کشور اول جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر است

رئیس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم گفت: این آسیب‌ها متأثر از عواملی مانند افزایش دما، افزایش سطح آب دریاها، خشکسالی و اثرات آنها بر مهاجرت ساکنین نواحی آسیب‌پذیر و منابع درآمدی آنها، بهداشت و دسترسی به آب آشامیدنی و نیز آسیب‌های اقتصادی برخاسته از موضوع تغییر اقلیم است.

وی افزود: تبعات گرمایش جهانی در سطح جهان، به‌صورت یکسانی مشاهده نمی‌شود، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، بیشترین خسارات و صدمات اقتصادی را از گرمایش جهانی مشاهده خواهند کرد درحالی‌که کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی کمترین خسارات را خواهند دید، این مساله ضرورت توجه به اقدام و مشارکت برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشورهای منطقه را نشان می‌دهد.

عزیزی ادامه داد: شواهدی چون افزایش متوسط دما در کشور، کاهش بارش‌ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی شدید (مانند سیل و خشکسالی) در کشور نشان‌دهنده بروز روزافزون اثرات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در کشور است، نقشه افزایش دمای سطح زمین طی یک قرن گذشته، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی، بیش از متوسط جهان است.

وی اظهار داشت: مواردی مانند افزایش توالی بروز حوادث شدید زیست‌محیطی مانند امواج حرارتی (روزهای بسیار گرم) در جنوب شرق کشور و روزهای بسیار سرد در شمال غرب کشور، از نشانه‌های اثرگذاری تغییر اقلیم در ایران است، افزایش ۴۰ درصدی باران‌های سیل‌آسا در کشور و روزهای خشک در نواحی غربی و جنوب شرق کشور نیز از پیامدهای محسوس تغییر اقلیمی است، هرچند که نمی‌توان سهم‌بندی مشخصی از نقش گرمایش جهانی بر پیامدهای زیست‌محیطی محلی داشت، اما به‌طورکلی بروز خشکسالی و ایجاد چشمه‌های گردوخاک در کشور و منطقه که منجر به افزایش بروز پدیده ریزگردها در شهرهای غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور شده است، از دیگر اثرات ملموس افزایش دمای زمین و کاهش بارندگی است.

وی افزود: کاهش رواناب‌های سطحی در فصل بهار و کاهش توان تولید برقابی از دیگر تبعات کاهش بارندگی در کشور است، همچنین فرسایش خاک و فقر پوشش گیاهی مراتع کشور از آثار گرمایش جهانی در کشور است، کاهش بارش و ذخایر آب محلی، منجر به بروز مسائل اجتماعی مانند تبعات اقتصادی در روستاها و رشد مهاجرت از روستاها به حواشی شهرها و بروز پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نامطلوب حاشیه‌نشینی و ازدست‌رفتن سرمایه‌های روستایی است.

بررسی آثار تغییر اقلیم بر سلامت و روان مردم

رئیس گروه تغییر اقلیم، مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: اثرات تغییرات اقلیم بر سلامت انسان و محیط پیرامون آن در نقاط مختلف جهان به چالش اساسی یعنی نوع پاسخ انسان به این تغییرات تبدیل شده است. دراین‌بین، ارتباط نزدیک‌بین بیماری انسان و تغییر در پارامترهای اقلیمی قابل‌تأمل است، انسان به‌عنوان عنصر فعال در کنترل اثرات تغییر اقلیم و فراهم‌آوردن اقدامات مؤثر درجهت کاهش اثرات آن مطرح می‌شود.

وی افزود: در چند دهه اخیر با افزایش گازهای گلخانه‌ای، تشدید روند گرمایش کره زمین و تغییرات اقلیمی، بخش‌هایی از کره زمین به‌خصوص منطقه خاورمیانه تحت تأثیر خشکسالی‌های پیاپی، افزایش تقاضا برای آب و برداشت‌های بی‌رویه، با بحران آب مواجه شده است، باتوجه‌به روندهای موجود پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵، نیاز آبی جهان در بخش کشاورزی ۱.۳ ، صنعت ۱.۵ و شرب ۱.۸ برابر شود که این روند، کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی را در زمره بحرانی‌ترین مناطق جهان قرار خواهد داد، به همین دلیل بسیاری از رودخانه‌های واقع در حوضه‌های مشترک بین چند کشور به شدت تحت‌فشار رقابت بر سر برداشت منابع آب محدود قرار داشته که می‌تواند ضمن تشدید بحران آب، زمینه بروز اختلاف و نزاع بین کشورهای همسایه را نیز پدید آورد.

عزیزی اظهار کرد: کشور ما نیز از این بحران مستثنی نبوده و در پنج دهه اخیر افزایش میانگین دما، کاهش متوسط بارندگی، کاهش منابع آب تجدیدپذیر کشور و بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب منجر به پیدایش و تشدید بحران آب در کشور شده است که این موضوع در حوضه‌های مشترک مرزی به دلیل وابستگی به منابع آب‌های فرامرزی از اهمیت بیشتری برخوردار است.

راهکارهای پیشنهادی 

وی گفت: برای برون‌رفت از چنین شرایطی چندین اقدام باید صورت گیرد از جمله به‌کارگیری روش‌ها و فناوری‌های نوین در صنایع برای کاهش انتشار، جایگزینی سوخت‌های کم‌کربن، بهینه‌سازی مصرف انرژی و سازگاری با اثرات تغییر اقلیم برخی از این راهکارها است.