تالاب‌های لرستان اکوسیستمی حساس و شکننده

سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: تالاب‌ها در زمره غنی‌ترین اکوسیستم‌هایی هستند که در حفاظت از تنوع زیستی و رفاه جامعه بشری اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند اما در لرستان به دلیل تغییر کاربری و خشکسالی‌های پیاپی این منابع طبیعی در معرض خطر تخریب قرار گرفته‌اند.

اکوسیستم‌های آبی تالاب‌ها از مهم‌ترین محیط‌های طبیعی برای تولید محصولات شیلاتی، حفظ سطح آب برای مناطق کشاورزی، تولید چوب، ذخیره آب و کاهش بلایای طبیعی و به‌ویژه سیلاب هستند و در راستای تثبیت خطوط ساحلی، ازبین‌رفتن مواد زاید و تصفیه آب و برخورداری از چشم‌اندازهای زیبای طبیعی و ایجاد بستر مناسب برای حیات بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی جایگاه ارزشمندی دارند.

تالاب‌های یازده‌گانه پلدختر، تالاب بیشه‌دالان بروجرد، تالاب تنوردر دورود، تالاب گهر کوچک و تالاب کارستی غار ماهی کور مهم‌ترین تالاب‌های طبیعی استان لرستان هستند.

بر اساس بررسی‌های زمین‌شناسی، تالاب‌های یازده‌گانه معروف پلدختر حدود 10 تا 11 هزار سال پیش‌بر اثر وقوع زلزله‌ای به بزرگی بیش از هفت ریشتر که موجب رانش لایه‌های سنگی یال شمالی طاقدیس کبیر کوه و مسدود شدن رودخانه‌های سیمره و نشان‌شده به وجود آمده‌اند.

تعداد تالاب‌های پلدختر بعد از وقوع لنداسلاید سیمره، بالغ‌بر 50 تالاب کوچک و بزرگ بوده که از زمان تشکیل تا 100 سال پیش تحت تأثیر عوامل طبیعی، بیشتر آن‌ها خشک و منقرض شده‌اند و تنها تعداد 11 تالاب که از تغذیه بهتری برخوردار بوده باقی‌مانده‌اند.

وسعت این تالاب‌ها بالغ‌بر 45 هکتار است که "گری جمجمه" بزرگ‌ترین و "گری سیه" کوچک‌ترین آن‌ها است و همگی به جز "گرگر" در همه فصول سال از طراوت قابل‌توجهی برخوردارند و هرگز خشک نمی‌شوند.

آب شیرین تالاب تنگ فنی و گیاهانی چون بلمک، نی، بلوط، پونه و بابونه در حاشیه همه تالاب‌های این منطقه مناظر دل‌فریب و چشم نوازی را به وجود آورده‌اند.

در جنوب شرقی شهرستان بروجرد نیز تالابی به نام بیشه‌دالان وجود دارد که زیستگاه پرندگان مهاجر و بومی است و در شهرستان دورود نیز تالاب‌هایی وجود دارد که در زمان حاضر میزبان پرندگان مهاجری همچون فلامینگو است.

تغییر کاربری این ظرفیت‌های غنی طبیعی و گردشگری به اراضی کشاورزی در سال‌های اخیر ادامه دارد و این در حالی است که با وجود تکرار پدیده گردوغبار تالاب‌ها به‌عنوان شریان‌های اصلی حیات در این استان موردنیاز هستند.

خطر نابودی و خشک شدن تالاب‌های لرستان فعالان محیط‌زیست را نیز نگران کرده است و بیم آن می‌رود که این اکوسیستم‌های آبی به‌عنوان چشمه‌های تولید غبار در لرستان و غرب کشور برشمرده شوند.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست لرستان گفت: استان لرستان به دلیل بهره‌مندی از تالاب‌ها و سدها و قرارگرفتن در مسیر کریدور پرندگان مهاجر، آبزی و تالاب زی زیستگاه‌های مناسبی برای پرندگان مهاجر به شمار می‌رود.

مهرداد فتحی بیرانوند افزود: در حال حاضر تالاب‌های 11 گانه پلدختر، تنوردر دورود و بیشه دالان بروجرد سایت‌های پرنده پذیر پرندگان مهاجر در این استان هستند.

     لرستان در تعداد گونه‌های پرندگان رتبه دوم کشور را دارد

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست لرستان همچنین گفت: طبق گزارش تحلیلی جمع‌بندی سرشماری پرندگان خشکی زی و حائز اهمیت ملی و بین‌المللی ایران در سال 1394 استان لرستان با بیش از 50 درصد گونه‌های پرندگان رتبه دوم کشور را از نظر تعداد گونه‌های پرندگان دارد.

فتحی بیرانوند افزود: مجموع گونه‌های پرندگان شمارش شده در سطح کشور 238 گونه و تعداد گونه‌های پرندگان در استان لرستان 135 گونه است.

وی با بیان اینکه بیش از 50 درصد گونه پرندگان کشور در استان لرستان وجود دارند، گفت: باتوجه‌به شرایط اقلیمی استان لرستان نزدیک به پنج درصد گونه پرندگان، مهاجر هستند که معمولاً در فصل‎های سرد به تالاب‌های استان لرستان به‌ویژه تالاب‌های پلدختر مهاجرت می‌کنند.

     لرستان دارای 15 تالاب طبیعی است

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان نیز گفت: تالاب‌های یازده‌گانه پلدختر، تالاب بیشه دالان بروجرد، تالاب تنوردر دورود، تالاب گهر کوچک و تالاب کارستی غار ماهی کور، مهم‌ترین تالاب‌های طبیعی استان هستند.

نبی قائد رحمت افزود: البته تالاب‌های مصنوعی زیادی نیز در سطح استان وجود دارد که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود از جمله سد هاله کوه دشت، سد مروک، سد ایوشان، سد خان‌آباد، سد حوضیان، سد رودبار و ده‌ها آبگیر و سد خاکی دیگر که در سطح استان پراکنده هستند.

وی اظهار کرد: مهم‌ترین تالاب‌های استان تالاب‌های پلدختر هستند که در قسمت جنوبی استان و در فاصله 12 تا 45 کیلومتری جنوب غربی شهر پلدختر قرار دارند.

به گفته وی در این منطقه 11 تالاب کوچک و بزرگ وجود دارد که 9 تالاب آن دارای آب دائمی و 2 تالاب آن دارای آب فصلی است این تالاب‌ها طبیعی که از نظر زیبایی و دارابودن آبزیان از نوادر طبیعی کشور به شمارمی روند علاوه برداشتن پرندگان وحشی بومی به علت واقع‌شدن در مسیر مهاجرت پرندگان در فصلی از سال محل استراحت و تغذیه آنها در طی مسیر طولانی مهاجرت به شمار می‌روند.

قائدرحمت عنوان کرد: احیای تالاب‌ها نیازمند توانمندسازی جوامع محلی و جلب مشارکت‌های مردمی است و آموزش و باید احیا تالاب‌ها به مطالبه مردم تبدیل شود و خود جوامع بومی و محلی که در نزدیکی آنها زندگی می‌کنند به‌عنوان مطالبه‌گر اصلی برای حیات و احیا تالاب‌ها تلاش کنند، اگر چنین باشد موفق بودیم درغیر این صورت بایستی در نوع آموزش و جامعه هدف تجدیدنظر شود

وی با بیان اینکه متأسفانه تغییر کاربری‌ها و خشکسالی‌های پیاپی حیات تالاب‌های استان را با مخاطره روبه‌رو کرده که البته بارندگی‌های سال‌های اخیر ثابت کرد که حیات تالاب‌ها برای محیط‌زیست و مردم ضروری و از سیل‌های ویرانگر جلوگیری می‌کنند ادامه داد: تالاب‌های استان نقش‌برجسته‌ای در کنترل سیلاب و افزایش خسارات ناشی از سیل و نیز تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی داشتند، به‌عنوان‌مثال تالاب‌های پلدختر و بیشه دالان بروجرد و تنوردر دورود باتوجه‌به دست‌اندازی‌های افراد به این تالاب‌ها در سالیان گذشته "دهه 60 و 70"و وجود زهکش‌ها که کاهش آب تالاب‌ها را به دنبال داشت علی‌رغم بارش‌های سیل‌آسا در این مناطق خصوصاً دورود و بروجرد به دلیل نگهداری حجم آب بالا، موجب شدند خسارات سیل اخیر در مناطق پایین‌دست آنها به حداقل ممکن برسد.

وی اضافه کرد: بنابراین برای احیا تالاب‌ها علاوه بر توانمندسازی جوامع محلی و جلب مشارکت‌های مردمی، اقتصادی کردن تالاب‌ها برای مردمی که در نزدیکی آنها زندگی می‌کنند ضروری است چرا که اقتصاد روستائیان معمولاً متکی به آب و زمین کشاورزی است، بنابراین معیشت‌های جایگزین اقتصادی علاوه بر تنوع‌بخشی به انواع محصولات کشاورزی، ایجاد مشاغل دیگر و تشکیل شرکت تعاونی‌ها، صنایع‌دستی و گردشگری و غیره در روستاها به‌صورت پروژه‌های کاربردی تعریف شوند.

     تالاب‌های لرستان در معرض تهدید قرار دارند

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان گفت: ایجاد زهکش و تغییر کاربری اراضی تالابی برای امور کشاورزی و غیره در گذشت"دهه 60 و 70"و بهره‌برداری خارج از ظرفیت در تالاب‌ها، تغییر اقلیم و خشکسالی‌های متوالی، کاهش آب ورودی به تالاب‌ها از منابع آب بالادست (عدم تأمین حقابه زیست‌محیطی تالاب‌ها)، ورود انواع آلاینده‌ای بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی گسیل شده از مزارع کشاورزی، شهرها و آبادی‌ها و صنایع و رسوبات ناشی از فرسایش خاک‌های بالادست، چرای بی‌رویه، ایجاد باغات و کاشت گونه‌های زراعی آب بر در سطح حوضه تالاب‌ها از عمده‌ترین تهدیدات تالاب‌های استان است.

وی ادامه داد: طبق قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب سال 96، آیین‌نامه مربوطه و ماده 16 قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، مدیریت تالاب‌های کشور به عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است و جهت‌گیری‌های استان جهت حفاظت و حراست از تالاب‌ها به سمت رویکرد مدیریت زیست بومی در حوزه‌های تالابی استان، تالاب‌ها زیست‌بوم‌های حساس و شکننده‌ای هستند و بایستی بر اساس ظرفیت قابل‌تحمل از آنها برداشت شود.

وی با تأکید بر ضرورت توسعه طبیعت‌گردی در تالاب‌ها جهت حفاظت از آنها با مشارکت جوامع بومی و محلی اظهار داشت: ارتقاء نقش ذی‌نفعان به‌ویژه بومیان در مدیریت تالاب‌ها با هماهنگی‌های بین بخشی جهت مدیریت آنها و تأکید بر حفاظت و بهره‌برداری پایدار از تنوع زیستی و تأمین حقابه طبیعی تالاب‌ها در اولویت این اداره کل قرار دارد.

     16 تالاب طبیعی و فصلی در لرستان وجود دارد

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست لرستان گفت: تالاب‌ها اکوسیستم‌ها نادر و منحصربه‌فردی هستند که درعین‌حال شکننده و آسیب‌پذیر هستند که باید در راستای حفاظت از آنها تمام جوانب را در نظر بگیریم.

قائدرحمت با تأکید بر ضرورت مشارکت جوامع بومی و محلی در حفاظت از تالاب‌ها اظهارکرد: نقش جوامع محلی در حفاظت از تالاب‌ها به دلیل حضور مستمر در کنار تالاب‌ها بسیار تأثیرگذار است.

وی با بیان اینکه هشت تالاب از مجموع تالاب‌های 11 گانه پلدختر دائمی و سه تالاب "گوری بلمک" و "زرده" و "پیکه" بر اساس بارش‌ها گاهی خشک می‌شوند، ادامه داد: تالاب گوری بلمک یکی از تالاب‌های 11 گانه پلدختر است که براثر زهکشی‌های انجام شده در سالیان اخیر دچار خشکی می‌شود.

قائدرحمت عنوان کرد: تالاب "بیشه دالان" دورود، "تنوردر" بروجرد نیز از تالاب‌های مطرح استان هستند و همچنین و تالاب بند خاکی خروسان در شهرستان ازنا به‌عنوان تالاب مصنوعی استان با وسعت 750 هکتار و سطح آبی 12.7 هکتار منطقه شکار و صید ممنوع اعلام شده است.

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان همچنین گفت: گردشگری تالاب‌های لرستان می‌تواند جایگزینی در راستای تأمین معیشت و رونق اقتصادی جوامع محلی تالاب‌ها باشد و از طرفی گامی مهمی در راستای حفاظت از تالاب‌ها و ممانعت از بهره‌برداری‌های نامناسب از تالاب‌ها باشد.

وی با بیان اینکه تالاب گوری بلمک و بیشه دالان بروجرد به دلیل زهکشی دچار خسارت و تخریب شده‌اند، افزود: با مشارکت جوامع بومی محلی می‌توان آنها را احیا کرد که در این راستا با هماهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان به‌منظور احیای تالاب گوری بلمک روستای ولیعصر به‌عنوان روستای هدف گردشگری با نگاه استفاده از مزایای گردشگری برای ساکنان این منطقه معرفی شده است.

قائدرحمت اظهار کرد: سایر تالاب‌های حوزه شهرستان پلدختر دچار تخریب خاصی نشده‌اند و فقط تالاب آب تاف در سال جاری به دلیل سیلاب دچار خسارت شد که باتوجه‌به اعتبارات طرح‌های آبخیزداری در این تالاب انجام می‌شود.

وی ادامه داد: همچنین تالاب تنوردر شهرستان دورود به دلیل تخریب‌های دهه 60 و 70 و احداث مجتمع‌های پرورش ماهی و کشاورزی در این منطقه تالاب به یک تالاب فصلی تبدیل شده که درخواست مطالعات پایه به دلیل اهمیت حضور پرندگان مهاجر در این تالاب به سازمان حفاظت محیط‌زیست جهت احیای تالاب ارسال شده است.

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان گفت: در تالاب بیشه دالان بروجرد پاسگاه محیط‌بانی راه‌اندازی شده و مطالعات مدیریت یکپارچه زیست بومی و معیشت جایگزین در حال اجرا است.

     نزدیکی تالاب‌های لرستان به شهرها اهمیت گردشگری آنها را دوچندان کرده است

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان همچنین گفت: تالاب تنوردر دورود کمتر از 10 کیلومتر با شهر فاصله دارد و تالاب بیشه دالان بروجرد نیز 10 کیلومتر و تالاب‌های پلدختر مسافت بسیار کمی با شهر پلدختر دارند و ظرفیت‌های بسیار خوبی برای استفاده مطلوب در جهت رونق گردشگری استان هستند.

وی با تأکید بر اینکه عدم استفاده از صحیح از این ظرفیت‌ها منجر به نابودی آنها به دلیل استفاده نادرست می‌شود، افزود: تلاش می‌شود تالاب‌های پلدختر در کنوانسیون رامسر ثبت شوند.

وی اظهار داشت: در این راستا مطالعاتی توسط مشاور انجام شده و با ثبت تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر علاوه بر افزایش اهمیت گردشگری این تالاب‌ها امکان دریافت اعتبارات بیشتر و مطالعات این تالاب‌ها مهیا می‌شود.

قائدرحمت ادامه داد: کنوانسیون‌های بین‌المللی نقش پررنگ مردم را در حراست و حفاظت تالاب‌ها در نظر می‌گیرند و اهمیت نقش جوامع بومی محلی اولین نکته در این کنوانسیون است.

وی عنوان کرد: مهم‌ترین عواملی که باعث تخریب تالاب‌های لرستان شده است، زهکش‌های دهه 60 و 70 به دلیل سیاست جهاد کشاورزی، تغییر اقلیم و خشکسالی‌های متمادی، کاهش ورودی به تالاب‌ها از منابع آب بالادست، آلاینده‌های بیولوژیک و شیمیایی، چرای بی‌رویه در حاشیه تالاب‌ها، باغات و کشت گونه‌های زراعی آب بر در سطح حوزه تالاب‌ها به‌ویژه در تالاب بیشه دالان و میزاب برداشت آب از حوزه تالاب، است.

     رویکرد مدیریت زیست بومی در تالاب‌های لرستان اجرا می‌شود

معاون فنی حفاظت محیط‌زیست لرستان همچنین گفت: تالاب‌ها زیست‌بوم‌های حساس و شکننده هستند که باید بر اساس ظرفیت قابل‌تحمل از آنها برداشت شود در غیر بی‌صورت تالاب‌ها با تخریب چندبرابر مواجه می‌شوند.

وی افزود: توسعه طبیعت‌گردی در تالاب‌ها جهت حفاظت از آنها با اولویت جوامع بومی محلی، ارتقای نقش ذی‌نفعان و بومیان در مدیریت تالاب‌ها با مشارکت تشکل‌های زیست‌محیطی و تأکید بر حفاظت از تالاب‌ها و تعیین حق‌آبه و تعیین حریم بستر تالاب‌های از رویکردهای این اداره کل است.

     لرستان میزبان هشت درصد کل پرندگان آبزی و کنار آبزی دنیا است

معاون نظارت و پایش محیط‌زیست لرستان نیز گفت: امسال لرستان میزبان جمعیت بسیاری از پرندگان آبزی و کنار آبزی است.

الهام برنا با بیان اینکه داشتن آمار و اطلاعات از گونه‌های جانوری اهمیت بسیاری در برنامه‌ریزی حفاظت حیات‌وحش دارد اظهار داشت: ازآنجایی‌که لرستان در کریدور پروازی پرندگان مهاجر قرار دارد هرساله جمعیت پرندگان مهاجر سرشماری می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: در همین راستا هم‌زمان با سراسر کشور در سطح مناطق تالابی و محل تجمع پرندگان در لرستان پایش سرشماری زمستانه توسط اکیپ‌هایی از استان انجام می‌شود.

معاون نظارت و پایش محیط‌زیست لرستان با بیان اینکه استان میزبان هشت درصد کل پرندگان آبزی و کنار آبزی دنیا است، افزود: مهم‌ترین محل‌های تجمع پرندگان شامل تالاب 'بیشه دالان' بروجرد، تالاب‌های پلدختر، تالاب 'تنودر' و دریاچه‌های پشت سدهای استان همانند 'مروک'، 'ایوشان' و 'هاله' و همچنین آبراه‌های کنار رودخانه‌های هستند.