راهکار‌های مقابله با آتش‌سوزی‏‌های جنگل‌ها و مراتع کشور

سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: در این گزارش، علل، آثار، چالش‌ها و راهکار‌های مقابله با آتش‌سوزی‏‌های جنگل‌ها و مراتع کشور مورد بررسی قرارگرفته است.

روند آتش‏‌سوزی‌‏ها طی 20 سال گذشته در ایران نشان می‌‏دهد که به‌طور متوسط هر‌ساله به‌ویژه با فرارسیدن ماه‏‌های گرم، بیش از یک‌هزار فقره آتش‏‌سوزی صرفاً در جنگل‌‏ها رخ‌داده و نزدیک به سه‌هزار و 500 هکتار از عرصه‌‏های جنگلی در طعمه آتش‌‏سوزی گرفتارشده و بخشی از این عرصه‌‏ها نیز کاملاً از بین رفته‌‏اند!

طبق بررسی‌‏ها، تقریباً 10 درصد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع کشور توسط عوامل طبیعی مانند برخورد صاعقه و آذرخش و خودسوزی جنگل‌‏ها در اثر وزش باد‌های گرم به‌وقوع می‌پیوندد اما در بیش از 90 درصد آتش‏‌سوزی‌‏ها عامل انسانی است که یا به‌صورت «عمدی» ازجمله:

اختلافات قومی و عشیره‏ای و ایجاد آتش‌‏سوزی به‏‌منظور ضربه زدن به طوایف و اقوام دیگر

تبدیل جنگل به مرتع به‌‏منظور تأمین علوفه بیشتر برای چرای دام

تهیه و فروش ذغال به سوداگران به‌ویژه در جنگل‌‏های مناطق مرزی

ایجاد آتش‌‎‏سوزی به‏‌منظور تصاحب زمین‏‌های منابع طبیعی

آتش‌زدن بقایای محصولات یا به‌اصطلاح پس‌چر مزارع در مجاور جنگل‌ها

عوامل «غیرعمدی» آتش‌سوزی در جنگل‌ها

سهل‌انگاری یا کم‌توجهی گردشگران، چوپانان، جنگلبانان، کشاورزان و... در انجام اقدامات مخاطره‌آمیز مانند خاموش نکردن صحیح آتش، انداختن ته‌سیگار روشن در طبیعت، رها کردن زباله‌های پرخطر مانند بطری‌‏های شیشه‌ای و...

غالب بودن نقش عامل انسانی در وقوع آتش‌‏سوزی‏‌ها نشان از این دارد که کشور و متولیان امر نتوانسته‌اند در زمینهی فرهنگ‏‌سازی و حل مشکلات معیشتی و اقتصادی مردم وابسته به جنگل‌ها و مراتع، اقدامات اثرگذاری داشته باشند.

به عبارت بهتر مدیریت پایدار و اجتماع‌محور در‌خصوص منابع طبیعی از طریق پیوند‌دادن منافع جامعه محلی به منافع حمایت و حفاظت از منابع طبیعی به‌ویژه در امر مقابله با آتش‌سوزی‌ها، شکل نگرفته است.

بخش عمده‌ای از این عدم موفقیت‌ها ریشه در فقدان مدیریت پایدار و اجتماع‌محور منابع طبیعی و ایجاد تعارض منافع مابین جامعه محلی و برخی دستگاه‌های دولتی متولی حفظ منابع طبیعی که از طریق حذف مدیریت‌های مردمی و برخورد‌های متناقض دولت در بیرون راندن عشایر و ساکنان بومی جنگل‌ها در قالب طرح‌های تعادل دام و مرتع و قرق و در مقابل، واگذاری همان اراضی به سرمایه‌داران غیربومی در قالب بهره‌برداری از معدن و جایگزین نشدن مدیریت کارآمد به‌جای آن است.

بنابراین روستاییان و عشایر محلی با دیدن چنین تناقضی از یک‌سو و با به خطر افتادن معیشت خود از سوی دیگر، دل‌بستگی‌شان به منابع طبیعی و تعهدشان به بهره‌‏برداری پایدار از آن‌ها کاهش می‌یابد و به نوع دیگری ازجمله ایجاد آتش‌‏سوزی شروع به تخریب می‌‏کنند.

همچنین چالش‌های دیگری در این حوزه وجود دارد که در دو بخش چالش‌های حقوقی و چالش‌های مدیریتی_ اجرایی به شرح زیر خلاصه‌شده است:

     چالش‌های حقوقی

1. نارسایی‌های برخی قوانین و عدم بازدارندگی مجازات عاملان آتش‌سوزی

2. خلأ قانونی در حمایت از گروه‌های داوطلب مردمی و نیرو‌های شرکتی تحت قرارداد جهت جبران آسیب‌ها و صدمات واردشده در محافظت از جنگل‌ها و مراتع به‌ویژه اطفای حریق

     چالش‌های مدیریتی_ اجرایی

1. فقدان برنامه جامع و منسجم پیش‌بینی، پیشگیری، اطفای حریق و احیا و بازسازی جنگل‏‌ها و مراتع مبتنی بر رویکرد مدیریت اجتماع‌محور منابع طبیعی

2. موازی‌کاری و ناهماهنگی بین دستگاه‏‌ها و فقدان مرکز ملی کنترل و پایش عرصه‏‌های طبیعی

3. نبود نقشه پهنه‌‏بندی ریسک وقوع آتش‏‌سوزی جنگل‏‌های کشور

4. فقدان ارزش‌گذاری اقتصادی_ اجتماعی و محیط‏زیستی جنگل‌ها و مراتع و عدم آگاهی کافی متولیان و مردم از این ارزش‏‌ها

5. کمبود نیروی انسانی ماهر و آموزش‌دیده، تجهیزات و امکانات مناسب که ریشه در کمبود منابع مالی برای تجهیز و ترمیم تجهیزات دارد

6. دشواری دسترسی به کانون‌های آتش‌سوزی و نبود بالگرد‌های اختصاصی اطفای حریق جنگل‌ها و مراتع

چالش‌های موجود نشان می‌دهد که مقابله با آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و مراتع کشور دارای ابعاد مختلف فنی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان متولیان اصلی و قانونی، به‌تنهایی نمی‌توانند از عهده انجام تمام عملیات حفاظتی و اطفای آتش‌سوزی جنگل‌ها برآیند و نیازمند عزم ملی و مشارکت فعالانه تمامی ذی‌نفعان به‌ویژه مردم، کشاورزان و جوامع محلی وابسته به جنگل‌ها و مراتع است.

لذا لازم است ابتدا برنامه مدون و زمان‌بندی‌شده‌ای برای پیاده‌سازی حکمرانی مطلوب و مدیریت پایدار و اجتماع‌محور منابع طبیعی تهیه شود سپس با تعامل و هم‌فکری دستگاه‏‌های مرتبط با محوریت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان حفاظت محیط‌زیست، برنامه مدیریت جامع پیشگیری و مقابله با آتش‌سوزی‌های عرصه‌های منابع طبیعی کشور که تمام ابعاد پایش، پیش‌بینی، پیشگیری، کشف و اطفای حریق، احیا و بازسازی و نحوه ساماندهی گروه‏های مردمی را در بر دارد، تدوین و عملیاتی شود.

ازجمله راهکار‌های دیگر می‌توان به تأمین بودجه موردنیاز، اصلاح و رفع خلاء‌های قانونی در زمینه حمایت بیمه‌ای و قضایی از گروه‌های داوطلب مردمی آسیب‌دیده در جریان اطفای‌حریق و تعامل‌سازی دستگاه‌ها و آموزش و فرهنگ‌سازی حفاظت از منابع طبیعی اشاره کرد که به‌تفصیل در این گزارش بدان‌ها پرداخته‌شده است.