آنچه دانش‌آموزان باید از سواد زیست‌محیطی بدانند

سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: هشتم دی‌ماه 99 نشست ملی توسعه و ارتقای سواد محیط‌زیستی بر پایه کتاب «انسان و محیط‌زیست» که از کتاب‌های درسی پایه یازدهم دانش‌آموزان کشور است، به‌صورت وبینار برگزار خواهد شد. این کتاب سه سال است که در مدارس کشور تدریس می‌شود و در نشست فوق قرار است سرگروه‌های آموزشی کتاب «انسان و محیط‌زیست»، ‌مدیران آموزش و مشارکت‌های مردمی و ادارات کل حفاظت محیط‌زیست سراسر کشور حضور داشته باشند.

به بهانه برگزاری این نشست ملی و گذشت سه سال از تدریس این کتاب نوپا در مدارس کشور بر‌آن شدیم درباره توسعه و ارتقای سواد محیط‌زیست و نشانگرهای آن و انتظاراتی که از دانش‌آموزان پس از گنجاندن کتاب «انسان و محیط‌زیست» در کتاب‌های درسی داریم، پای صحبت‌های رئیس اداره آموزش و پژوهش اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان بنشینیم.

عباس ایزدی درباره سواد محیط‌زیستی بیان کرد: طبق تعریف یونسکو در سال 1989 سواد زیست‌محیطی آموزش عملی پایه‌ای برای همه مردم است که برای آن‌ها دانش، مهارت‌ها و انگیزه‌های مقدماتی را فراهم می‌کند تا بتوانند نیازهای زیست‌محیطی خود را برطرف و به توسعه پایدار کمک کنند.

وی با بیان اینکه نشانگرهای سواد زیست‌محیطی برای دانش‌آموزان در سه حیطه دانش، نگرش و رفتار قرار می‌گیرد، گفت: دانش‌آموزی که دارای سواد محیط‌زیستی ارتقاءیافته است باید بتواند لایه‌های اصلی اکوسیستم کلی زمین و همچنین نقشی که هر یک از این لایه‌ها در نگهداری و حفظ حیات موجودات زنده ایفا می‌کنند را تشخیص و توضیح ‌دهد.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان ادامه داد: تشخیص تفاوت‌های موجود بین انواع متنوع خاک و ظرفیت خاک‌های متفاوت برای استفاده انسان و بقای تمام موجودات زنده از نشانگرهای مهم ارتقای سواد محیط‌زیستی در بین دانش‌آموزان است.

ایزدی تصریح کرد: توانمندی تشخیص و توضیح اهمیت بیوم‌های عمده آبی کره زمین شامل اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها، حوضچه‌ها، مرداب‌ها و باتلاق‌ها و همچنین مکان‌یابی آن‌ها بر روی نقشه‌های جغرافیایی نشانگری دیگر از توسعه سواد زیست‌محیطی در بین دانش‌آموزان است.

وی از دیگر نشانگرهای توسعه سواد محیط‌زیستی را شناخت نقش چرخه‌های زیست زمین‌شناسی زیستگاه‌ها مانند علفزار، باغ، جنگل، مزرعه، رود یا... و نقش این چرخه‌ها در سلامتی و بقای موجودات زنده آن زیستگاه می‌داند و معتقد است دانش‌آموزان باید بتوانند از طریق مثال‌های عینی توضیح دهند که چگونه فرآیندهای فتوسنتز و تنفس می‌توانند با همکاری هم ادامه زندگی روی زمین را فراهم کنند.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان افزود: همچنین دانش‌آموزان باید بتوانند دلایل و نتایج رشد تصاعدی انواع موجودات زنده را شرح دهند، علاوه بر این با مثال‌هایی از جوامع محلی خود، قادر باشند به‌وسیله طراحی یا عکس نحوه تغییر جوامع و اکوسیستم‌ها را از طریق توالی و سیر تکاملی و تغییرات اکوسیستم در طول زمان را به نمایش بگذارند. آن‌ها باید بتوانند مراحل متفاوت توالی را تشخیص دهند و تعدادی از مکان‌های زیست‌محیطی مناسب را در هر مرحله شناسایی کنند، زنجیره‌ها و شبکه‌های اصلی غذایی را در هر مرحله نشان دهند و طرق مختلفی که چرخه‌ مواد غذایی در انتقال از یک مرحله‌به‌مرحله دیگر شرکت می‌کنند را نشان دهند.

ایزدی بیان کرد: با توسعه و ارتقای سواد زیستی دانش‌آموزان باید توضیح دهند که چگونه الگوهای جریان هوای قاره‌ای و محلی هر دو می‌توانند در پخش شدن آلاینده‌های قابل‌انتقال توسط هوا تأثیر داشته باشند و پیش‌بینی کنند که در چه مکانی احتمالاً آلاینده‌های هوایی محلی درنتیجه الگوهای آب و هوایی پخش می‌شوند.

وی افزود: آن‌ها باید قادر باشند شرایطی که منجر به وارونگی دما می‌شود و بسیاری از مردم را درخطر بیماری‌های تنفسی، سرطان‌ها و دیگر تنش‌های بدنی قرار می‌دهند را شناسایی کرده همچنین پیامدهای آلودگی هوا بر روی سایر موجودات زنده و ساختارها را پیدا کنند. آگاهی از نقش تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجزیه‌کنندگان در اکوسیستم‌ها نیز باید توسط دانش‌آموزان نشان داده شوند.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان در ادامه مطرح کرد: دانش‌آموزان باید بتوانند اکوسیستم‌های عمده‌ای که در حوضه آبریز وجود دارند و آن‌ها در آن محدوده ساکن هستند را توصیف کنند همچنین می‌توانند عوامل تنش‌زای اصلی که به‌احتمال‌زیاد روی این اکوسیستم‌ها تأثیر می‌گذارند را نشان داده و توضیح دهند چگونه مردم، بسیاری از اکوسیستم‌ها را با قراردادن آن‌ها در معرض تنش و بیماری ساده کرده‌اند و چگونه مردم با اعمالشان پایداری و سازش‌پذیری بعضی از این اکوسیستم‌ها را افزایش داده‌اند.

ایزدی اضافه کرد: دانش‌آموزان همچنین می‌توانند توضیح دهند که چگونه بازیافت طبیعی با تجزیه بقایای درختان، برگ‌ها و دیگر مواد طبیعی در جنگل‌ها رخ می‌دهد و می‌توانند نشان دهند که چگونه بازیافت زباله‌های مصرفی‌مان برای پایداری جوامع و اکوسیستم‌ها ضروری است.

وی بیان کرد: با توسعه سواد محیط‌زیستی دانش‌آموزان می‌توانند یک مشکل زیست‌محیطی با اهمیت محلی مانند جنگل‌زدایی، آلودگی صنعتی، افزایش جمعیت شهری، آلودگی آب و یا موارد مشابه را انتخاب کرده و توضیح دهند که چگونه یک مسئله محلی بخشی از مسائل مشابه منطقه‌ای، ملی و جهانی است، آن‌ها قادر هستند بعضی از شیوه‌های برخورد با این مسئله را در تمام سطوح بیان کنند.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان بیان کرد: دانش‌آموزان باید بتوانند روش‌های جایگزین برای کنترل آفات نظیر مقاومت ژنتیکی، دشمن‌های طبیعی، آفت‌کش‌های طبیعی، مدیریت تلفیقی آفات و موارد مشابه را توصیف کنند و همچنین اقدامات احتیاطی که در انتخاب، استفاده، ذخیره‌سازی و دفع انواع مختلفی از سموم آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی همچنین قارچ‌کش‌ها و مواد ضدعفونی باید رعایت شوند نشان دهند و با انتخاب یک مسئله زیست‌محیطی دلخواه، دانش‌آموزان باید بتوانند بیان کنند که چرا احتیاج است که استفاده بشر از منابع مدیریت شود، کدام هدف‌ها، ارزش‌ها و احتیاجات بشری درخطر هستند، چه کسانی به‌احتمال‌زیاد جزء افراد و گروه‌های مدیریتی‌اند و به‌احتمال‌زیاد چه نوع دانش علمی و قابلیت‌های فناورانه‌ای برای رسیدن به مدیریت خوب و حل مسئله منابع نیاز است‌.

ایزدی در ادامه توضیح داد: با دادن یک مسئله زیست‌محیطی محلی مانند دفع زباله‌های جامد، از دست‌دادن تنوع زیستی، آلودگی آب‌های زیرزمینی و...، دانش‌آموزان دارای سواد محیط‌زیستی می‌توانند به شناسایی مسائل درگیر، افراد کلیدی و دیدگاه‌هایشان، جمع‌آوری اطلاعات حقیقی، پیدا کردن راه‌حل‌های جایگزین، نشان دادن پیامدهای هر راه‌حل، انتخاب کردن از میان جایگزین‌ها و اقدام بر اساس انتخابشان بپردازند.

وی ادامه داد: همچنین با انتخاب یکی از مشکلات زیست‌محیطی و ترجیحاً مسائل محلی، دانش‌آموزان قادرند روند تاریخی مشکل و مسائلی که در پیرامون این مشکل به وجود آمده است را تعیین کنند، علاوه بر این آن‌ها می‌توانند نشان دهند که چگونه رشد تاریخی، شکل کنونی مشکل را به وجود آورده و درنتیجه می‌توانند علل ریشه‌ای را از نشانه‌های کنونی تشخیص دهند.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان خاطرنشان کرد: با استفاده از درک درستی از سیستم‌های زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، دانش‌آموزان قادر خواهند بود روابط پیچیده بین سیستم‌های این‌چنینی را تشریح کند.

ایزدی افزود: دانش‌آموزان توانایی این را دارند که حوضه‌های آبریزی که خانه و مدرسه‌شان در آن قرار دارد را پیدا کنند و مرزهای حدودی آن را روی یک نقشه توپو‌گرافیک رسم کنند. آن‌ها می‌توانند تعیین کنند که حوضه در کنار کدام انشعاب اصلی قرار دارد و همچنین می‌توانند اکوسیستم‌های اصلی، منابع طبیعی و شهرها و روستاهایی که در آن انشعاب قرار می‌گیرند را نشان دهند.

وی اظهار کرد: از طریق ارتقای سواد محیط‌زیستی دانش‌آموزان می‌توانند با دادن مجموعه‌ای از توضیحات در مورد شیوه‌ زندگی فرهنگ‌های متفاوت، فرهنگ‌های باستانی و مدرن نشان دهند که کدام جنبه‌ها از شیوه زندگی آن‌ها از لحاظ زیست‌محیطی و اقتصادی پایدار بوده و کدام جنبه‌ها از شیوه زندگی‌شان به‌طور قابل‌توجهی باعث تخریب محیط‌زیست شده است.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان شرح داد: با دادن مثال‌هایی از جوامع گذشته و کنونی دانش‌آموزان می‌توانند انواع اصلی روابط، مصرف انرژی، تأثیری که انسان روی منابع محیط‌زیست داشته است را توضیح دهند. آن‌ها همچنین قادرند توضیح دهند که چگونه نگرش‌ها و درک هر جامعه نسبت به عملکرد طبیعت، روی تأثیر آن جامعه بر محیط‌زیست اثر گذاشته است.

ایزدی ادامه داد: با انتخاب یک جنگ از جنگ‌های منطقه‌ای، دانش‌آموزان می‌توانند تأثیراتی که جنگ روی فرهنگ‌ها و محیط‌های زیست تمام طرف‌های جنگ داشته است را توضیح دهند همچنین با دادن یک مسئله زیست‌محیطی محلی، دانش‌آموزان می‌توانند به طیف وسیعی از گزینه‌های در دسترس برای حل کردن آن مسئله اشاره کنند، فواید و هزینه‌های هر یک از گزینه‌ها را بیان کنند و بگویند از کدام گزینه تحت شرایط کنونی حمایت می‌کنند و چرا.

وی اضافه کرد: با دادن یک مسئله زیست‌محیطی مانند کارخانه‌های تولیدکننده آلاینده و یا زباله‌های سمی، سرب موجود در رنگ، حذف آزبست، محدودیت‌های استفاده از زمین برای گونه‌های در معرض خطر دانش‌آموز می‌تواند مسائل مربوط به تساوی حقوق را تشخیص دهد و راه‌هایی را پیشنهاد کند که با این مسائل به شیوه‌ای منصفانه برخورد شود.

وی اظهار کرد: دانش‌آموزان باید بتوانند توضیح دهند چگونه سرعت تولد، سرعت مرگ، میزان باروری و مهاجرت روی رشد جمعیت یک استان یا کشور تأثیر می‌گذارد همچنین می‌توانند پیش‌بینی کنند که چگونه سرعت رشد روی سیستم‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و اکوسیستم‌ها اثر می‌گذارد و یا می‌توانند نمودارهای با ساختار سنی و جنسی یک جمعیت محلی را خوانده و تفسیر کنند و نشان دهند چگونه این داده‌ها روی نیازهای آینده جامعه برای مدرسه، بهداشت، بیمارستان، گورستان و نیازهای دیگری که بر محیط‌زیست محلی تأثیرگذارند، تأثیر خواهد داشت.

این مقام مسئول مطرح کرد: دانش‌آموزان می‌توانند به دلخواه یک‌راه‌حل پیشنهادی را برای یک مسئله زیست‌محیطی انتخاب کنند و یک تجزیه‌وتحلیل از خطرات و فواید آن راه‌حل آماده کنند یا اینکه خطرات و فواید راه‌حل را به دیگران توضیح دهند.

ایزدی ادامه داد: با انتخاب یک مسئله دلخواه زیست‌محیطی، دانش‌آموزان قادرند بعضی از قوانین محلی یا ملی راجع به آن مسئله پیدا کنند و میزان تأثیری که این قوانین در قبال این مسئله داشته‌اند را نشان دهند. دانش‌آموزان همچنین می‌توانند راه‌هایی که آن‌ها معتقدند بعضی از این قوانین باید عوض شوند تا از لحاظ زیست‌محیطی مؤثرتر و از لحاظ اجتماعی عادلانه‌تر باشند را پیشنهاد کنند.

وی یادآور شد: دانش‌آموزان با استفاده از مثال‌های متنوع می‌توانند درکشان را از اصول اخلاقی زیست‌محیطی متفاوت که در‌حال‌حاضر یا در طول تاریخ در جوامع انجام می‌شوند را نشان دهند.

وی در ادامه گفت: دانش‌آموزان می‌توانند یک اصل اخلاق زیست‌محیطی را بیان و از آن دفاع کنند و مثال‌هایی از اینکه چگونه آن اصل اخلاقی روی انتخاب‌های روزانه‌شان تأثیر می‌گذارد را ارائه دهد.

رئیس اداره آموزش و پژوهش حفاظت محیط‌زیست استان همدان بیان کرد: با در اختیار قرار دادن یک رمان، داستان کوتاه، فیلم تلویزیونی یا سینمایی یا کارتون، دانش‌آموز می‌تواند به محوطه و فضای زیست‌محیطی داستان پی ببرد یا آن را درک کند و در مورد اینکه چگونه آن محیط‌زیست در پیشرفت داستان و زندگی شخصیت‌های اصلی تأثیر گذاشته است، ابراز نظر کند.