«استقلال علمی» ایران 42 سال بعد از انقلاب؛

برتری در جهان اسلام و رقابت با ابرقدرت‌ها

سپهرغرب، گروه سیاسی: امروز با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب، جهشی بزرگ در حوزه علم و فناوری و پژوهش در کشور ایجاد شده است و قله‌های افتخاری که تا پیش‌ازاین، در انحصار چند کشور پیشرفته بود، در تصرف جوانان نخبه و انقلابی ایران اسلامی است.

مردم ایران تاکنون سرد و گرم چشیده روزگاران سختی بوده‌اند، از دوران تاریک و استکباری پهلوی گرفته تا دوران سخت جنگ تحمیلی که البته حالا با قاطعیت می‌توان گفت از پس تمام آن‌ها برآمدند و با جایگاه علمی و پیشرفت‌ در حوزه‌های مختلف، اقتدار یک کشور را به منصه ظهور رساندند.

     صعود به قله پیشرفت

مردم ایران سال‌ها است که با اراده و خودباوری خود توانسته‌اند قله‌های افتخار را یکی پس از دیگری فتح کنند و پرچم ایران را بالا نگه دارند که البته این پیشرفت و دستاورد‌ها تنها مختص به یک حوزه خاص نیست، ازاین‌رو با توجه به آغاز دهه مبارک فجر و 42 سالگی انقلاب اسلامی ایران سعی کردیم بخشی از پیشرفت‌ها خصوصاً در حوزه دانشگاه که جوانان در آن خوش درخشیدند را مورد بررسی دهیم.

پیشرفت‌های علمی و دستیابی جمهوری اسلامی به برخی از فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز بوده است که غربی‌ها را به‌شدت نگران کرده و موجب تشدید فشارها، کارشکنی‌ها و تحریم‌ها با بهانه‌های مختلف شده است. ارتقای سطح علمی جامعه، افزایش نرخ باسوادی، رشد مراکز علمی مدارس و دانشگاه‌ها و رشد تعداد دانشجویان در رشته‌های مختلف علمی، رتبه برتر ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات و برتری در فناوری نانو، هسته‌ای، فضایی و سلول‌های بنیادی ازجمله مهم‌ترین دستاوردهای علمی و فناوری انقلاب اسلامی به شمار می‌رود که در ادامه طبق مستندات و آمار‌های رسمی به مقایسه برخی از آن‌ها و نسبت پیشرفتشان در قبل و بعد انقلاب می‌پردازیم.

     رشد تعداد دانشگاه‌ها و دانشجویان قبل و بعد انقلاب

تعداد دانشگاه‌های کشور که پیش از انقلاب حدود 15 واحد دانشگاهی بود، امروز به بیش از دو هزار و 640 واحد رسیده است. همچنین تعداد مدارس که پیش از انقلاب حدود 47 هزار واحد بود، با رشد حدود پنج برابری، به 220 هزار مدرسه رسیده است.

رشد کمی دانشجویان کشور یکی دیگر از شاخص‌‏های توسعه علمی در سال‏‌های پس از انقلاب است. درحالی‌که تعداد دانشجویان دانشگاه‏های کشور پیش از انقلاب حداکثر از مرز 155هزار نفر تجاوز نمی‌‏کرد، امروز افزون بر چهار میلیون و 200 هزار نفر است.

در بسیاری از زمینه‌های علوم تخصصی اصلاً فارغ‌التحصیل نداشتیم. شاغلین به تحصیل در سال 57 در مقطع کارشناسی 98 هزار دانشجو، امروز دو میلیون و 819 هزار و 662 نفر و در مقطع ارشد (فوق‌لیسانس) در سال پنجاه‌وهفت 6 هزار و 340 نفر دانشجو داشتیم و امروزه 720 هزار سالانه فارغ‌التحصیل داریم؛ در مقطع دکترای حرفه‌ای 72 هزار و در گروه تخصصی هزار و 255 فارغ‌التحصیل داشتیم و اکنون سالانه 94 هزار، یعنی نزدیک به صد هزار سالانه فارغ‌التحصیل داریم. اکنون تعداد اعضای هیئت‌های علمی دانشگاه‌های ایران از چهار هزار نفر در ابتدای انقلاب به حدود 90 هزار پژوهشگر و محقق رسیده است.

تولید علم و انتشار مقالات علمی یکی از همان قله‌هایی است که به لطف گسترش دانشگاه‌ها پس از انقلاب اسلامی به دست جوانان و پژوهشگران ایرانی فتح شد و هم‌اکنون در رتبه‌بندی‌های گزارش‌شده از سوی ایرانیان و حتی مراجع خارجی وضعیت خوبی داریم و طبق آمار‌های اخیر، ایران در جمع 20 کشور برتر جهان بر اساس تعداد انتشارات علمی است.

     آمار تولیدات علمی ایران قبل و بعد از انقلاب

این در حالی است که در دوران پهلوی ایرانیان همواره به غرب متکی و وابسته بودند و معمولاً مقالات و پژوهش‌های خاص و منحصربه‌فردی را ارائه نمی‌کردند. در دوران پیش از انقلاب اسلامی، انتشار مقالات علمی اندک آن‌هم عمدتاً به زبان انگلیسی در دانشگاه‌های بزرگ کشور معمول بود و طبق آمار‌های ارائه‌شده از سوی پایگاه تامسون رویترز (ISI)، میزان تولیدات علمی ایران در این دوره بسیار ناچیز است، به‌عنوان‌مثال از سال 1355 تا 1357 شمسی به ترتیب 455، 571 و 656 مقاله از ایران در این نظام بین‌المللی استنادی به ثبت رسیده است.

در همین راستا، آمار‌های تولیدات علمی ایران در پایگاه استنادی اسکوپوس از سال 1928 تا سال 1978 برابر با 2123 مدرک و در این پایگاه نیز بالاترین میزان تولید مدرک مربوط به سال 1357 و معادل با 404 مقاله است. در سه سال آخر پیش از انقلاب اسلامی آمار تولیدات علمی بسیار اندک و به ترتیب برابر با 315، 353 و 404 مقاله است.

درست از سال‌های 1357 به بعد یعنی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ماجرا به‌گونه‌ای دیگر رقم خورد و با تغییرات فضای آموزشی و دانشگاهی کشور میزان تولید و انتشارات مقالات علمی روند صعودی به خود گرفت، هرچند در سال‌های ابتدایی انقلاب به دلیل جنگ‌های تحمیلی و شرایط سخت حاکم بر کشور این روند صعودی قدری کند پیش رفت، اما دیری نگذشت که ایرانیان جایگاه خود را به‌سرعت ارتقا دادند، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون در این حوزه ایرانیان حرف‌های بسیاری را برای گفتن دارند.

     رتبه برتر ایران در ارجاعات علمی

در دوره پیش از انقلاب اسلامی، انتشار «مقالات علمی» به زبان فارسی و غیرفارسی و عمدتاً به زبان انگلیسی در دانشگاه‌های بزرگ کشور معمول بوده است؛ اما آماری که پایگاه تامسون رویترز (ISI) از میزان تولیدات علمی ایران در این دوره ارائه می‌دهد، بسیار ناچیز است؛ حال آن‌که اکنون «ایران رتبه اول علمی (تعداد مقالات) در منطقه و رتبه شانزدهم را در جهان حائز گردیده است» درحالی‌که تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه‌بندی مجلات بین‌المللی (ISI) هیچ جایگاهی نداشت. بنابراین، سهم ایران در تولید علم جهانی از یک‌صدم درصد در سال 1357، به 87 درصد رسیده است. افزایش 180 برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد 55 برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی سالیان بعد از پیروزی انقلاب، نشان‌دهنده رشد چشم‌گیر این درخت تناور است.

بر همین اساس، طبق آمارها ایران دارای بیشترین ارجاعات علمی با رتبه پانزدهمین کشور محسوب شده است. همین رشد چشم‌گیر تولیدات علمی است که نشریه نیوساینتیست گزارش داده است: ایران دارای سریع‌ترین نرخ رشد علمی و از پیشروترین کشورهای جهان در تولیدات علمی است. نرخ رشد علمی در ایران 11 برابر میانگین جهانی است. نشریه نیوساینتیست برای این‌که اعتبار لازم برای این گزارش را حفظ کرده باشد، همچون گذشته به آمار و ارقام مستند موجود در پایگاه اطلاعاتی وب‌سایت علم (Web Of Science) استناد کرده است.

     پژوهشگران ایران اسلامی در رتبه نخست انتشار مقالات علمی

مطابق آخرین آمار استخراج شده از پایگاه اطلاعاتی شاخص‌های اساسی علم (Essential Science Indicators) یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه کلاریویتس آنالیتیکس Clarivate Analytics که اطلاعات بسیار مهم، معتبر و مفصلی در خصوص برترین کشورها، قلمرو‌های موضوعی، دانشمندان، مجلات و سازمان‏‌ها بر اساس تعداد مقالات و استناد‌ها را ارائه می‌دهد، بیان کرد: آخرین اطلاعات مستخرج از این پایگاه نشان می‌دهد که پژوهشگران ایران اسلامی در سال 2018 برای نخستین بار رتبه نخست را در میان 57 کشور اسلامی و نیز رتبه 18 جهان را در انتشار مقالات برتر از آن خود کرده‌اند.

البته داستان به همین‌جا خلاصه نمی‌شود و بهتر است بدانید که در همین 40 سالگی انقلاب، آخرین داده‏‌های مستخرج از WoS نشان می‌دهد که پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال 2018 میلادی کماکان با بیش از 51 هزار مدرک علمی و مشارکت حدوداً دو درصدی از کل انتشارات علمی دنیا جایگاه شانزدهم جهان را کسب کرده‌اند.

     قدرت علمی ایران به رخ کشورهای منطقه کشیده می‌شود

در حقیقت از برکات انقلاب و تلاش جوانان کشور است که پژوهشگران ایرانی همچنین در انتشار بیش از 20 درصد مدارک علمی، بیشترین مشارکت را در میان کشور‌های اسلامی داشته و توانسته‌اند همانند سال گذشته بار دیگر رتبه نخست تولید علم کشور‌های اسلامی را کسب کنند و بار دیگر قدرت علمی خود را به رخ تمامی کشور‌های اسلامی و منطقه بکشانند.

آخرین اطلاعات مستخرج از پایگاه WoS جایگاه 20 کشور برتر جهان بر اساس تعداد انتشارات را نشان می‌دهد که رتبه و جایگاه جمهوری اسلامی ایران مشابه سال قبل در جایگاه 16 دنیا قرار داشته و کشور‌های سویس، ترکیه، لهستان و سوئد پس از جمهوری اسلامی ایران، جایگاه‌های هفدهم تا بیستم جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین طی آخرین گزارش‌ها جمهوری اسلامی ایران با 371 مقاله برتر تنها کشور اسلامی است که در بین 20 کشور نخست جهان دیده می‌شود. پیش از ایران، دانمارک با تفاوت اندکی رتبه 17 و کشور‌های اسکاتلند و برزیل جایگاه‌های 19 و 20 را به خود اختصاص داده‌اند.

از میان 57 کشور اسلامی در سال 2018، جمهوری اسلامی ایران با انتشار 371 مقاله برتر جایگاه نخست و سایر کشور‌ها در رتبه‌های دیگر قرار دارند. پس از ایران عربستان با 302، ترکیه با 192 و پاکستان با 151 مقاله برتر رتبه‏‌های دوم تا چهارم را کسب کرده‌اند.

حضور فعال ایران در عرصه‌های علمی به‌قدری با سرعت و چشم‌گیر است که تاکنون افزون بر 26 هزار و 196 اختراع علمی از سوی دانش‌پژوهان جوان ایرانی به ثبت رسیده است که به کسب 362 نشان علمی در المپیادهای مهم جهان منجر شده است. بر این اساس، طبق یافته‌های مراکز علم‌سنجی بین‌المللی، رشد علمی ایران با معیار جهانی، تنها طی 12 سال، به 18 برابر رسیده است و ازاین‌جهت، ایران سریع‌ترین رشد علمی را در میان کشورهای جهان داشته است.

تعداد اختراعات ثبت‌شده در کشور تا سال بیش از 300 هزار است. بر این اساس ایران هم‌اکنون شانزدهمین کشور دنیا در ثبت اختراعات است. این در حالی است که طبق اسناد موجود، در رژیم گذشته، اختراع و ابتکار قابل‌توجهی در ایران به ثبت نرسیده است؛ این وضعیت نشان می‌دهد رژیم وابسته و خودباختۀ گذشته نه‌تنها به شکوفایی استعدادهای ملی توجهی نداشت، فقط به مصرف ایده‌ها و الگوهای وارداتی از غرب تکیه می‌کرد.

پس از پیروزی انقلاب، اعتمادبه‌نفس، خودباوری، غیرت دینی و ملی، استقلال و خوداتکایی، بازیابی و بازتولید تمدن دیرینه اسلامی و ایرانی، با روحیه انقلابی در جوانان کشور شکوفا شده است.

     سلول‌های بنیادین و یک جهش جهانی

هم‌اکنون ایران در میان کشورهای متبحر در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی پرتوان (I.S.P)، جزو 10 کشور برتر جهان و رتبه نخست در منطقه قرار دارد. محققان ایرانی توانسته‌اند با درایت و تلاشی درخور تحسین، پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشته باشند: آن‌ها توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیده قلب استفاده کنند. همچنین در پژوهشکده رویان، شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی انجام شده است.

استفاده از این سلول‌ها در پیوند قرینه چشم، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به‌منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب، عصب و سلول‌های استخوانی، ترمیم ضایعات‎ ‎نخاعی، شبیه‌سازی و تولید سلول‌های بنیادی جنین، ازجمله دستاوردهای بزرگ کشور ما در‎ ‎عرصۀ فناوری‌های نوین است‎.‎‏ هم‌اکنون سلول‌های بنیادین جنینی و علم شبیه‌سازی نیز در کشور به دانشی بومی تبدیل شده است و شبیه‌سازی حیواناتی چون بز، گوسفند و گوساله در سال‌های اخیر باعث شده ایران در زمینۀ سلول‌های بنیادی در جمع کشورهای مطرح این حوزه قرار بگیرد.

     قله‌هایی که در تصرف جوانان نخبه کشور است

افزون بر آنچه گذشت، ورود موفقیت‌آمیز و هم‌زمان ایران با سایر کشورهای پیشرفته به عرصه علوم جدید مانند لیزر، میکروالکترونیک، ورود به علم ساخت ربات و کسب موفقیت‌های جهانی در مسابقات رباتیک، توسعه سخت‌افزاری و ساخت ابررایانه، توسعه نرم‌افزاری و بهره‌برداری گسترده از علوم رایانه‌ای، کسب رتبه 13 جهانی در زیست‌فناوری و رتبه اول در منطقه، کسب رتبه 17 در فناوری ارتباطات با 42 میلیون کاربر اینترنتی و رتبه نهم در عرضه خدمات اینترنتی و کسب رتبه 22 در عرضه تلفن همراه با 74 میلیون دارنده در کشور، بخش دیگری از دستاوردهای علمی درخور تحسین انقلاب اسلامی است که سابقه قبلی نداشته است. ازجمله مؤلفه‌های مهم در ارزیابی قدرت کشورها، علم و فناوری پیشرفته است.

خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران به‌رغم تمامی موانع و محدودیت‌‏ها، در این زمینه نیز دارای توانمندی قابل‌ملاحظه‌ای است. امروز با گذشت بیش از چهار دهه، به برکت انقلاب جهشی بزرگ در حوزه علم و فناوری و پژوهش در کشور ایجاد شده است و قله‌های افتخاری که تا پیش‌ازاین، در انحصار چند کشور پیشرفته بود، در تصرف جوانان نخبه و انقلابی ایران اسلامی است. موفقیت‌ها و پیشرفت‌های به‌دست‌آمده از دانشمندان و مراکز علمی ایران طی این چهل سال به‌قدری مهم و ارزشمند است که با هیچ دوره تاریخی قابل قیاس نیست.