پرواز با افعی، از ایلام تا انگلستان

حمید حیدرپناه – فعال رسانه‌ای

سپهرغرب، گروه خبر: در آیین پایانی دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت رتبه اول عنوان بهترین فیلم‌ها از نگاه‌ تماشاگران به «محمد اعلا» از مؤسسه حیات تصویر وحش برای تولید فیلم «در قلمرو افعی دم‌عنکبوتی» رسید.

حمید حیدرپناه این موفقیت را دستمایه‌ یادداشتی به این شرح قرار داده است:

«در قلمروی افعی دُم‌عنکبوتی» جدیدترین اثر «فتح‌الله امیری» است که در دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد. کارگردانی که مستندسازی را سال 83 در زادگاهش استان ایلام با «آب را گل نکنیم»، «حیات‌وحش ایلام» و «زندگی در کسوف» با موضوع غار خفاش دهلران (که موضوع پایان‌نامه‌اش بود) آغاز کرد. 

با مستند «در جستجوی پلنگ ایرانی»، سیمرغ بهترین فیلم جشنواره فجر را کسب کرد و با «حیات در رگ‌های سرد» بسیاری از جوایز داخلی مانند جشنواره سینما حقیقت و چندین جشنواره جهانی را کسب کرد؛ با مستند «محیط‌بان و پلنگ» جایزه جشنواره معتبر «جکسون هل» آمریکا را گرفت و می‌توان گفت یکی از پرافتخارترین مستندسازان حیات‌وحش در ایران و جهان است که بیش از 20 جایزه را در 15 کشور مختلف مانند «گرین اسکرین» آلمان، «گرند پارادیزو» ایتالیا، «گرین ایمیج» ژاپن و... کسب کرد.

امیری در ادامه تلاش‌هایش در مستندسازی این‌بار سراغ «افعی دُم‌عنکبوتی» رفته است؛ مستندی که با جستجوی او به همراه بهزاد فتحی‌نیا (پژوهشگر) برای یافتن یک گونه‌ جانوری نادر در روستاها و مناطق مختلف استان ایلام آغاز می‌شود و بعد از صرف چند ماه پرس‌وجوی فراوان از اهالی بومی، به نتیجه نمی‌رسند و سرانجام یک کشاورز جوان به‌‍نام «محمود منصوری» آن‌ها را در یافتن زیستگاه افعی دُم‌عنکبوتی (در منطقه چکر بولی بخش چوار) کمک می‌کند و موفق به مشاهده و ثبت تصویر از این‌ گونه‌ شگفت‌انگیز می‌شوند که در سال 2006 توسط «حمید بستانچی» و پروفسور «اندرسون» انگلیسی کشف شده، اما هیچ تصویری از آن به ثبت نرسیده بود که امیری و دوستانش برای نخستین‌بار به این موفقیت می‌رسند. 

مشاهده و یافتن زیستگاه افعی دُم‌عنکبوتی، اتفاقی بزرگ اما آغاز راه است و با توجه به ناشناخته بودن نحوه زندگی این‌ گونه‌ جانوری، گروه تصمیم می‌گیرند به کمک دوربین تحرکات آن را رصد کنند که ماندن مداوم در منطقه برای عوامل کار ساده‌ای نیست و مستلزم زمان زیادی است؛ بنابراین با توجه به علاقه‌مندی و استعدادی که در محمود می‌بینند و نزدیکی زیستگاه به محل زندگی‌اش، او را آموزش می‌دهند تا بتواند به ثبت تصویر بپردازد. 

پس از کش‌وقوس‌های فراوان و اتفاقات مختلفی که برای گروه پیش می‌آید، سرانجام محمود موفق می‌شود لحظه شکار پرنده توسط افعی دم‌عنکبوتی را ثبت و به موفقیت بزرگی برسد. 

این خزنده که تکامل‌یافته‌ترین افعی‌ دنیاست و فقط در ایران و استان ایلام یافت می‌شود، دُمی شبیه عنکبوت دارد؛ پوستش هم‌رنگ سنگ‌های گچی است و اهالی بومی آن را با نام «مارگچی» می‌شناسند. به شکل ماهرانه‌ای در داخل سنگ‌ها کمین کرده و دُم خود را تکان می‌دهد، برخی پرندگان با دیدن آن به تصور اینکه حشره است، سراغش می‌روند و به شکل حیرت‌انگیزی در یک حرکت برق‌آسا پرنده را شکار کرده و می‌بلعد! 

این مستند شامل دو بخش است که یک بخش به دغدغه‌های زیست‌محیطی می‌پردازد و اهمیت گونه‌های نادر جانوری را گوشزد می‌کند و اینکه برخی انسان‌ها وقتی جانوران مختلف خصوصاً خزندگان را می‌بینند، بی‌درنگ به آن‌ها حمله‌ور شده و از بین می‌برند؛ در حالی که ممکن است یک گونه‌ منحصربه‌فرد باشد. مقوله‌ای که در طول مستند مشاهده می‌شود و چندین نفر از مردمان بومی در مواجهه با کارگردان اذعان می‌کنند که تابه‌حال این افعی را دیده و آن را کشته‌اند، بدون آنکه بدانند بزرگ‌ترین دانشمندان دنیا آرزوی دیدن این‌ گونه‌ها را دارند. 

بخش دوم و شاید اصلی این مستند به محمود منصوری، کشاورز ایلامی پرداخته که طی مواجهه با عوامل مستندساز مسیر زندگی‌اش متحول شده و تبدیل به حافظ محیط‌زیست و یک مستندساز بین‌المللی می‌شود؛ به‌گونه‌ای که برای این مستند همراه گروه به جشنواره جهانی در کشور انگلستان دعوت شده و جایزه «پاندای وایلد اسکرین» را که مستندسازان حیات‌وحش از آن به اسکار صنعت فیلم و تلویزیون با عنوان اسکار سبز(Green Oscar) یاد می‌کنند، می‌گیرد و در مستندهای «در پناه بلوط» و «آواز جغدهای کوچک»، با «مهدی‌ نورمحمدی» همکاری می‌کند. 

محمود که خود قبل از ساخت مستند مذکور چندبار این‌ گونه‌ افعی را کشته است، حالا به یکی از جدی‌ترین محافظان آن تبدیل شده و ضمن آموزش و هدایت اهالی جهت حفظ آن، با چندین پیشنهاد مالی بالا از سوی دلالان داخلی و خارجی جهت خریدوفروش این ‌گونه‌ نادر مقابله و ضمن دادن جواب رد به آن‌ها، گزارشی هم از این پیشنهادها به مسئولان مربوطه در سازمان حفاظت محیط‌زیست و گروه فیلم‌ساز ارائه کرده است.

فتح‌الله امیری این مستند را به شکلی ساده اما جذاب ساخته و لحظات شگفت‌انگیزی را از تماشای یک موجود عجیب برای تماشاگر به تصویر کشیده است. 

در فرهنگ بومی مردم ایلام «به دنبال مار یا افعی گشتن»، کنایه از «دنبال دردسر بودن» یا در جستجوی کاری است که برای انسان ضرر دارد و شاید حتی کشنده باشد. اما در این فیلم فتح‌الله امیری به کمک دوستانش این مثل معروف را نقض کرده؛ او به جستجوی افعی می‌رود، او را می‌یابد تا به کشف یکی از ناشناخته‌ترین گونه‌های جانوری جهان پرداخته و ضمن آگاه‌سازی مردمان منطقه، زمینه را برای حفظ آن‌ها فراهم کند و درنهایت منجر به خلق یک مستند زیبا و جذاب می‌شود که منتظر تداوم افتخارآفرینی‌هایش در عرصه‌های مختلف خواهیم بود.