آسیب‌شناسی طراحی منظـر شهری در ایران

سپهرغرب، گروه شهر: طراحی اصولی منظر یک شهر منجر به ارائه چهره‌ای مطلوب از شهر شده و از اغتشاشات بصری جلوگیری می‌کند.

نحوه طراحی منظر شهری در تمامی شهرهای دنیا بسیار حائز اهمیت است و برای آن طرح و برنامه تهیه می‌شود. ضوابط این برنامه نه تنها در شهرهای کشورهای مختلف بلکه در شهرهای مختلف یک کشور و حتی در مورد بافت‌های درونی یک شهر در نواحی و مناطق مختلف نیز متفاوت است با این حال این طرح‌ها در تلاش است تا یکپارچگی و وحدت را طراحی منظر شهری به رخ بکشند و خود را در میان شهرهای دیگر دنیا مطرح کنند.

به طور کلی دو دیدگاه نسبت به طراحی منظر شهری به خصوص در مورد شهرهای تاریخی وجود دارد. برخی معتقد هستند طراحی منظر یک شهر باید در تمامی نواحی و مناطق شهری یکسان باشد در حالی که بعضی دیگر بر این اعتقاد هستند که هر منطقه و هر ناحیه از شهر می‌تواند ضوابط مشخصی را برای طراحی داشته باشد، اما به واقع این سوال وجود دارد که بهترین برنامه برای طراحی منظر شهری چیست و شهرهای ما اگر چنین برنامه‌ای را در دستورکار داشته‌اند تا چه اندازه توانسته‌اند موفق عمل کنند. در این ارتباط با "سولماز حسینیون" دکترای تخصصی طراحی شهری گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

 نظر شما در مورد دو دیدگاه مطرح شده چیست؟

چه در مورد دیدگاه اول و چه در مورد دیدگاه دوم، عملاً شاهد هستیم که قوانین بافت فرسوده بافت‌های تاریخی را نیز فرسوده حساب می‌کند و تمامی بافت‌های تاریخی فارغ از اینکه چه ویژگی‌های اقلیمی و یا سابقه تاریخی دارد، به صورت یکسان تخریب می‌شود. در بهترین حالت سازمان‌هایی مثل ایکوموس حافظ این بافت‌های تاریخی است اما این سازمان دیدگاه مجسمه‌ای دارد و تنها چند بنای شاخص با کاربری‌های خاص را به عنوان نمونه‌هایی از بافت تاریخی نگه می‌دارد و سایر بافت‌های تاریخی تخریب می‌شود. متأسفانه با بافت‌های تاریخی به بهانه مقابله با زلزله مثل بافت‌های فرسوده برخورد می‌شود در حالی که ساختمان‌های جدید ساز حتی در مناطق بسیار گران قیمت شهر از نظر سازه‌ای کیفیت بسیار پایینی دارد و بناهای واقع در بافت تاریخی نسبت به آنها مقاوم‌تر است. بنابراین اولین گام این است که بافت‌های تاریخی را از بافت‌های فرسوده جدا کنیم و به آنها انگ فرسودگی نزنیم.

چه در مورد دیدگاه اول و چه در مورد دیدگاه دوم باید در نظر داشت که شهر یک موجود زنده است که مرتباً در حال تغییر و تحول بوده و در شهرهای ما این رشد بسیار سریع اتفاق افتاده است بنابراین نیاز است که برای کل شهر یک برنامه واحد طراحی منظر شهری وجود داشته باشد ولی این بدین معنی نیست که با کل شهر باید با ضوابط یکسان برخورد شود زیرا ممکن است در یک شهر بناهای مختلف مربوط به دوره‌های تاریخی مختلف وجود داشته باشد که نیازمند برخوردهای مختلفی از منظر طراحانه است. ویژگی‌های ساختاری در بسیاری از شهرهای ایران در دوره‌های مختلف تاریخی تغییر کرده است اما همه این ویژگی‌ها بخشی از تاریخ و هویت شهر است و اهمیت دارد. از منظر طراحی شهری همه شهرها نیازمند طرح منظر شهری واحد هستند تا کل شهر برای منظر شهری خود برنامه داشته باشد.

 چه ضوابطی برای طراحی منظر شهری در ایران وجود دارد؟

ضوابطی که در حال حاضر بر روی منظر شهری در حال پیاده سازی است، ضابطه 60 درصد، 40 درصد، ضوابط بافت فرسوده و ضوابط شهرداری است که بیشتر تابعی از ابعاد قطعات هستند. البته به تازگی کمیته‌های نما تشکیل شده است که من دو سال تجربه کار در این کمیته را داشته‌ام اما در عمل هیچ گونه ضابطه مشخصی برای طراحی نما در نظر گرفته نشده است و در مورد بام‌ها، پشت بام‌ها یا نظام ارتفاعی هیچ برنامه‌ای وجود ندارد در حالی که چنانچه واقعاً قصد داشته باشیم برنامه واحدی برای طراحی منظر شهری، فارغ از اینکه شهر تاریخی و یا غیر تاریخی باشد، داشته باشیم باید تمامی این مسائل رعایت شده و مدنظر قرار بگیرد بنابراین نیاز است برنامه جامع منظر شهری به واقع جامع باشد و تمامی وجوه در این برنامه دیده شود.

 توجه به طراحی منظر بافت ‎‌های تاریخی در این فرآیند چه اهمیتی دارد؟

در منظر تاریخی شهر این موضوع باید با حساسیت بیشتری مورد توجه قرار بگیرد. نیاز است گونه شناسی بناها و بافت‌های تاریخی در ابتدا مشخص شود و ضوابط منظر به نوعی باشد که منجر به حفظ بافت‌های تاریخی برای آیندگان شود و به رونق گردشگری و افزایش درآمدزایی شهر نیز کمک کند. امروزه شهرهای بسیاری از کشورهای دنیا بافت‌های تاریخی خود را حفظ کرده و از این طریق جذب گردشگر می‌کنند در حالی که در کشور ما بافت‌های تاریخی زیادی به دلیل اعمال ضوابط بافت بافت فرسوده طی 30 سال گذشته از دست رفته است. چنانچه برنامه مدونی وجود داشته باشد می‌توان برخی بافت‌های تاریخی شهرها که باقی مانده است را نجات داد اما متأسفانه در بیشتر شهرهای کشور بافت‌های تاریخی از بین رفته است.

 تجربه شهرهای موفق دنیا در طراحی منظر شهری چیست؟

شهرهایی در دنیا که تجربه موفقی در خصوص طراحی منظر شهری داشته‌اند، در این زمینه موفق عمل کرده و هویت خود را حفظ کرده‌اند، به ضوابط طرح‌های جامع منظر شهری پایبند بوده وآن را اجرا کرده‌اند اما در موارد بسیار خاص ممکن است جلساتی برگزار و در مورد بناهای بسیار شاخص تصمیم گیری شود. زمانی که مدیران، طراحان و برنامه‌ریزان قصد دارند معماری خاص داشته باشند تا هویت شهرشان باشد، ممکن است طی جلساتی تصمیم گیری‌های مشخصی انجام شود، اما در حالت کلی نباید از اصول و ضوابط طرح عدول کرد و این اصول را در کمیسیون‌های مختلف و با پرداخت جریمه زیر پا گذاشت زیرا موجب اغتشاش در منظر شهری می‌شود؛ آنچه که هم اکنون شاهد آن هستیم.