استاد تمام فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه علامه طباطبایی:

قرآن برای نیاز انسان‌ها در هر زمانی برنامه هدایت دارد

سپهرغرب، گروه دُرهای دَری: استاد تمام فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه علامه طباطبایی گفت: قرآن رهنمودهای لازم برای تمام عرصه‌ها در تمامی زمان‌ها را دارد، همانند طبیعت که جوابگوی مشکلات انسان‌ها در هر دوره‌ای هست، اما به شرط اینکه این انسان بتواند از طبیعت استفاده کند و ویرانش نکند و ما هم بتوانیم از قرآن استفاده کنیم.

نیمه دوم ماه رمضان این ویژگی را دارد که یکی از شب‌های آن شب قدر باشد، بنابراین مسلمانان این فرصت را غنیمت شمرده و بیشتر شب‌های نیمه دوم را به شب‌زنده‌داری و دعا و مناجات می‌پردازند. نزول قرآن کریم در شب قدر که شب تعیین سرنوشت است، نشان از اهمیت، عظمت و جایگاه این کتاب آسمانی در سرنوشت انسان‌ها دارد. کتابی که جامع برنامه‌های فردی و اجتماعی در تمام زمینه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی را در خود جای داده و سبک زندگی اصیل و مسیر سعادت را در پیشروی ترسیم کرده، در پربرکت‌ترین لحظات عمر ما نازل شده است. این نعمت گسترده و برکت وافر دلیلی بر لطف بی‌نهایت خدای متعال برای ماست تا قرآن کریم را قدر بدانیم و نه‌تنها در شب‌های قدر، بلکه در تمام طول عمر خود از آن بهره‌مند شویم.

در گفت‌وگویی که با مهم‌ترین چهره‌ آکادمیک ایران، سیدیحیی یثربی، استاد تمام فلسفه و کلام اسلامی در دانشگاه علامه طباطبایی، انجام داده‌ایم به بررسی برخی از پرسش‌های متداول در خصوص نزول قرآن کریم پرداخته‌ایم.

ابتدا این سؤال مطرح است که قرآن به‌عنوان کتاب آسمانی ما مسلمانان چه امکان‌هایی را در برابر بشر مدرن امروزی گشوده است؟

قرآن کریم در مکه به پیامبر (ص) نازل شد. در محیطی که ازنظر منابع طبیعی و امکانات، ارزش چندانی نداشت و تابع قدرت ایرانیان بود، اما ایران در آنجا نماینده نداشت و در چنین محیطی، قرآن تمدنی را به وجود آورد که همین غربی‌ها که ما الآن، دنیای آن‌ها را دنیای جدید می‌دانیم، به تمدن اسلامی دنیای جدید می‌گفتند. درواقع این چراغ روشن‌اندیشی را ما مسلمانان به‌دست آن‌ها دادیم.

اسلام می‌تواند بهترین هدایت‌ها را در هر زمانی داشته باشد. قرآن برنامه همیشگی ماست و برای هر زمانی بر اساس نیاز آن زمان، برنامه هدایت دارد و مهم این است که مسلمانان به آن درجه از دانش و شعور لازم دست یابند که بتوانند نیازهای امروز خود را با قرآن برآورده کنند، زیرا قرآن نه برای هم‌اکنون بلکه برای صدها قرن بعد از این نیز پاسخگوی نیازهای بشر است و می‌توان با بهره‌مندی از آن جامعه را به بهترین شیوه اداره کرد.

به‌عنوان‌مثال همین زمین، آب‌وخاک که بشر این‌همه امکانات به‌وسیله آن‌ها اختراع کرده، قرن‌ها پیش هم در طبیعت موجود بوده، اما انسان آن روز شعور استفاده بدین شکل از طبیعت را نداشت و فقط توانست اسب را رام کند و سواری بگیرد، اما انسان در زمان‌های بعد هواپیما را جایگزین اسب کرد، بنابراین بستگی به شعور انسان دارد. در حال حاضر هم اگر ما نمی‌توانیم مشکلاتمان را با کمک قرآن حل کنیم، این مشکل ماست نه قرآن، همان‌طور که اگر ما نمی‌توانیم صنعت بومی داشته باشیم، این مشکل ماست نه مشکل طبیعت.

قرآن‌شناسی به‌عنوان یک دانش چگونه می‌تواند مورد تقویت قرار گیرد؟

دین‌شناسی که قرآن‌شناسی در رأس آن قرار دارد، باید هدف اصلی حوزه‌های ما باشد و تفقه در قرآن یعنی دین فهمی، اما مشکلی که وجود دارد این است که ما فقه را فقط، مسئله‌ گفتن در رابطه با واجبات و مستحبات معنی می‌کنیم درصورتی‌که فقه یعنی قرآن را طوری بفهمیم که پاسخ نیازهای اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی را هم بتوانیم از آن استخراج کنیم.

متأسفانه دین‌شناسی و قرآن‌شناسی ما بسیار ضعیف است. درحالی‌که نیروهای زیادی به‌طور موازی در این زمینه کار می‌کنند، اما به‌طور عمقی و به‌صورت حرکت فکری و روند تحقیقی وارد میدان نشده‌ایم و متأسفانه این یکی از مهم‌ترین اشکالات جهان اسلام است که دین‌شناسی امروزی وجود ندارد، بنابراین بشر امروزی به فردا نمی‌تواند فکر کند و به عقب برمی‌گردد و سلفی‌گری و سنت‌گرایی پیدا می‌شود، درحالی‌که قرآن برای همیشه تاریخ آمده است.

آیا می‌توان از عقل‌گرایی به‌مثابه نقطه آغاز جریان‌هایی که در ایران معاصر خواهان توجه به قرآن به‌عنوان مبدأ و سرچشمه دیانت اسلامی هستند نام برد یا اینکه دغدغه شریعت نیز در این میان مطرح بوده است؟

عقل، وسیله ماست و همان‌طور که نمی‌توانیم بگوییم از چشم فقط دیدن آب یا آتش انتظار می‌رود. عقل هم وسیله ماست و در شریعت نیز باید از آن استفاده کنیم. درواقع فقه ما باید فقه امروزی باشد، نه اینکه فقط یک نام روی آن بگذاریم و برای این کار باید دانش زمانه خود را داشته باشیم. در اسلام بارها تأکید شده که مردان روزگار خودتان باشید که در این صورت با فهم و شعور متناسب با روزگارمان، قرآن‌شناسی بسیار پیشرفته‌تر از قرآن‌شناسی قرن‌های ششم، هفتم و هشتم خواهیم داشت.

در جهان غرب جریان‌های متعددی به قرآن‌هراسی دامن می‌زنند، پیامدهای این اقدامات را چگونه ارزیابی می‌کنید و اساساً چگونه می‌توان با این قرآن‌هراسی مقابله کرد؟

در جهان غرب متون دینی را زیاد جدی نمی‌گیرند و کتاب‌های مقدس را ساخته بشر می‌دانند. ما نمی‌توانیم مانع این تفکر شویم، ولی باید دین‌شناسی نیرومند باشیم که توجیه درستی را ارائه دهیم و باید مسائل را جدی بگیریم و به‌دنبال پاسخ صحیح باشیم.

قرآن رهنمودهای لازم برای تمام عرصه‌ها را دارد، همانند طبیعت که جوابگوی مشکلات انسان‌ها در هر دوره‌ای هست، اما به‌شرط اینکه این انسان بتواند از طبیعت استفاده کند و ویرانش نکند و ما هم از قرآن بتوانیم استفاده کنیم. حضرت علی (ع) هشدار می‌دهد که مبادا دیگران به قرآن عمل کنند و شما اهل قرآن عمل نکنید.

در روایاتی از رسول خدا (ص) نقل شده است که شب قدر تا روز قیامت در میان امت باقی است. به نظر می‌رسد که علاوه بر مفهوم نزول قرآن در این شب، امر دیگری مقصود است. نظر شما در این زمینه چیست؟

شب قدر به‌عنوان شبی که فرشتگان به زمین می‌آیند و وحی را برای بشر به زمین آوردند، شب فرخنده و مبارکی است. قرآن شروع نزولش در ماه رمضان بوده اما اینکه می‌گویند در آسمان اول نازل شده و بعد به‌تدریج آمده، من این دیدگاه‌ها را نمی‌پسندم و معتقدم آغاز نزول قرآن در رمضان بوده و قرآن دست حمایت خداست که به سوی ما دراز شده و این سراپا خیروبرکت است و در سرنوشت ما اثر خواهد داشت.