چگونه کشورهای اروپایی سرانه مطالعه خود را افزایش دادند؟

اما و اگرهای کتابخانه‌های ایران در توسعه فرهنگی

سپهرغرب، گروه کافه کتاب: استاد دانشگاه علامه معتقد است: کشورهای اروپایی تمایل به واگذاری مسئولیت کتابخانه‌های عمومی به نهادهای محلی دارند و معتقدند هرچقدر استقلال این مراکز بیشتر باشد، تأثیرگذاری آن بیشتر خواهد بود.

شاید شنیدن خاطرات بهاء‌الدین خرمشاهی که می‌گفت «من و آقای کامران فانی بعد از چند ترم پزشکی به‌ سراغ کتابداری رفتیم»، در وهله نخست تعجب‌برانگیز باشد. شاید ذهن دودوتا چهارتای فعلی ما این را نپذیرد که کسی رشته‌ای مانند پزشکی را کنار بگذارد و عمر خود را در کتابداری و کتابخانه‌ها بگذراند؛ شغلی که در نگاه نخست این‌گونه به‌نظر می‌رسد که دانشجو از بد حادثه به آن پناه برده است. اما تأمل در تجربه‌ امثال فانی و خرمشاهی می‌تواند روشن‌کننده نقش و تأثیر یک کتابدار و کتابخانه در فرهنگ جامعه باشد.

کتابخانه‌ها دروازه‌های ورود انسان به دنیای دانش هستند، در این میان ازنظر کارشناسان کتابخانه‌های عمومی نقشی غیر قابل انکار در توسعه فرهنگی و ارتقای سطح دانش افراد دارند؛ به‌طوری که از آن‌ها با عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارها در این مسیر یاد می‌شود.

امروزه کتابخانه‌های عمومی از کارکرد گذشته خود که صرفاً قرض دادن منابع به مراجعه‌کنندگان بود، فاصله گرفته‌اند و تلاش دارند تا با ایجاد بسترهای جدید بر تأثیرگذاری خود به‌عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای اصلی در توسعه فرهنگی بیفزایند. دسترسی آزاد به منابع، ایجاد بسترهای جدید برای ارائه منابع کتابخانه‌ای مانند استفاده از ظرفیت‌های نشر دیجیتال، برقراری ارتباط با مراجعه‌کنندگان و ارائه خدمات بهتر با برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های جدید، ازجمله راهکارهایی است که طی دهه‌های گذشته موجب شده تا کتابخانه‌ها از شیوه سنتی خود فاصله گرفته و دنیایی جدید پیش روی مخاطبان خود بگشایند.

طی چند دهه گذشته کتابخانه‌های عمومی در کشورهای اروپایی توانسته‌اند با محور قرار دادن آموزش و نیازسنجی در مناطق مختلف، نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه فرهنگی و اجتماعی در مناطق مختلف داشته باشند. افزایش سرانه مطالعه از یک‌سو و ارتقای سطح فرهنگی جامعه هدف از سوی دیگر، سبب شده تا کتابخانه‌ها به‌عنوان نهادی پویا در کشورهای اروپایی درنظر گرفته شوند؛ مراکزی که با درنظر گرفتن مخاطبان مختلف از مهاجران گرفته تا مخاطبان در سنین مختلف، از ناهنجاری‌های اجتماعی کاسته و سطح آگاهی جامعه را افزایش دهند. با توجه به این تجربه و کارکرد، همایش مجازی بین‌المللی پروژه ژان مونه با عنوان «نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی کشور ایران با تأکید بر تجربیات کشورهای اروپایی»، 29 اردیبهشت‌ماه 1400 در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

گلنسا گلینی‌مقدم، فارغ‌التحصیل دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی از دانشگاه میسور و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دبیری علمی این همایش را برعهده داشت؛ وی از ظرفیت‌ها و موانع کتابخانه‌های عمومی ایران در مسیر توسعه سخن گفت. مشروح گفت‌وگو با این استاد دانشگاه را می‌توانید در ادامه بخوانید:

   همایش امسال با موضوع و محوریت «نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی کشور ایران با تأکید بر تجربیات کشورهای اروپایی» انتخاب شده است. با توجه به اینکه بخشی از موضوع همایش به نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه فرهنگی در اروپا اختصاص دارد، کمی درباره این موضوع توضیح دهید. به نظر شما سهم این نوع کتابخانه‌ها در توسعه کشورهای اتحادیه اروپا چه میزان بوده و این مراکز چه کارکردی در این زمینه داشته‌اند؟

این همایش در راستای تعهدات یک پروژه‌ بین‌المللی است، به همین دلیل عنوانش می‌بایست در راستای آن پروژه‌ باشد. ما در سال 2019 برنده گرنت یک پروژه‌ بین‌المللی در کمیسیون اروپایی در بخش ژان مونه شدیم و این پروژه با همکاری اتحادیه اروپا، همچنان درحال انجام است. عنوان این پروژه بین‌المللی، «کاربست تجربیات اتحادیه اروپا در کتابخانه‌های عمومی ایران» است و یکی از تعهدات ما در این پروژه برگزاری همایشی بین‌المللی بود تا نتایج این پروژه در سطح وسیعی به اشتراک گذاشته شود و همینطور تجربه‌ کشورهای دیگر تا حد ممکن به ایران منتقل شود. علاوه‌بر اینکه تجربه‌ کتابداران ایرانی هم با همکاران خارجی‌شان به اشتراک گذاشته شود.

اما در پاسخ به این پرسش باید بگویم که کتابخانه‌های عمومی نقش بسیار زیادی در توسعه‌ فرهنگی اروپا داشته و دارند. اروپایی‌ها تاکنون از پتانسیل کتابخانه‌های عمومی در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم استفاده‌های زیادی کرده‌اند. آنان کتابخانه‌ عمومی را به‌عنوان یک نهاد اجتماعی در بهتر شدن زندگی مردم ازلحاظ فرهنگی بسیار مؤثر می‌دانند و برنامه‌های زیادی در این راستا دارند.

   کتابخانه‌های ایران چقدر ظرفیت دارند تا در این توسعه سهیم باشند؟ نواقص و کمبودهایی که در این زمینه وجود دارد، چیست؟

کتابخانه‌های ایران ظرفیت بسیار بالایی دارند. فقط در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که یک نهاد دولتی است و کل کتابخانه‌های عمومی کشور زیر نظر آن اداره می‌شوند، بیش از دو هزار و 200 کتابخانه‌ عمومی در سطح کشور ایران داریم که هر کدام از این‌ها می‌توانند به‌طور بالقوه در تقویت فرهنگی جامعه نه‌تنها در مسائل فرهنگی بلکه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و غیره بسیار تأثیرگذار باشند. به عبارت دیگر همان پتانسیلی که در کتابخانه‌های اروپا وجود دارد، در کتابخانه‌های ایران نیز هست.

کتابخانه‌های عمومی می‌توانند به کیفیت زندگی مردم بسیار کمک کنند، هرچند با مشکلات بسیار زیادی در ایران روبه‌رو هستیم. ما پژوهشی در این پروژه در دست انجام داریم که وضعیت به‌کارگیری تجربه‌های اروپایی در ایران را امکان‌سنجی می‌کند. سؤال ما این است که فعالیت‌هایی که در کتابخانه‌های عمومی اروپا انجام می‌شود، چقدر در ایران قابلیت بومی‌سازی دارد؟ ما از کتابداران کل کشور درحال نظرسنجی هستیم و به‌زودی این نتایج را منتشر می‌کنیم.

محدودیت‌هایی که تا اینجا توسط کتابداران ایرانی مطرح شده، بیشترین آن عدم در اختیار داشتن بودجه‌ کافی و یا عدم دسترسی به منابع مالی کافی برای انجام فعالیت‌های مورد نظر کتابخانه‌ها است و همین‌طور قوانین دست‌وپاگیر اداری که بسیار کارها را کُند می‌کند؛ وگرنه کتابداران ایرانی بسیار خلاق بودند و فعالیت‌های بسیار خوبی در شهرهای مختلف انجام دادند و اگر استقلال بیشتری داشته باشند، می‌توانند به توسعه‌ کشور کمک کنند.

   ایران تا چه میزان با تجربیات این کشورها همراه بوده است؟

در ایران کتابخانه‌ها فعالیت­‌های زیادی انجام داده‌اند. برنامه‌هایی که اروپایی‌ها ارائه می‌کنند براساس ارزش‌های خودشان است؛ یعنی درواقع براساس ارزش‌های دموکراتیک اتحادیه اروپا بوده، به این معنی که اصول برابری و اصل دسترسی آزاد به اطلاعات را درنظر می‌گیرند. هدفشان بهبود کیفیت زندگی مردم است؛ در این جهت برای کتابخانه‌های خود برنامه دارند. در ایران اهداف دقیقاً منطبق با اروپا نیست، در ایران هم برنامه‌های کلان در اسناد کلان کشور وجود دارد و نقش کتابخانه‌ها در توسعه درنظر گرفته‌ شده است. اما به‌صورت عملی کمتر به این مسئله در ایران پرداخته شده، یعنی اسناد و خط‌ مشی ما خوب است، اما ازنظر اجرایی و عملکرد که مشاهده می‌کنیم، کتابخانه‌ها آن‌طور که باید و شاید در توسعه‌ کشور نتوانسته‌اند نقش زیادی را ایفا کنند، با اینکه قابلیت این کار را دارند.

   نتایج این پروژه در کتابخانه‌های عمومی در توسعه اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی کشورهای اروپایی چگونه بوده است؟

چیزی که ما متوجه شدیم، تنوع زیادی در کتابخانه‌های عمومی اروپا دیده می‌شود و کشورهای اروپایی که عضو اتحادیه اروپا هستند، برنامه‌های اتحادیه را دنبال کرده‌اند. سیاست‌گذاری کلان معمولاً در اتحادیه اروپا انجام می‌شود. مثلاً برنامه یادگیری مادام‌العمر مورد استقبال اکثر کتابخانه‌ها قرار گرفت و علاوه‌بر آن کشورهای مختلف هم در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و آموزشی برنامه‌های زیادی را در کتابخانه عمومی اجرا می‌کنند.

ازنظر اداری و تشکیلاتی نیز در اروپا تنوع زیادی مشاهده کردیم، بعضی از کشورها متمرکز بودند. اما به‌طور کلی چیزی که من می‌توانم بگویم تفاوت بین ایران و اروپا، عدم تمرکز بوده است. کشورهای اروپایی تمایل به تمرکززدایی و واگذاری مسئولیت کتابخانه‌های عمومی به نهادهای محلی دارند و معتقد هستند که هرچقدر استقلال کتابخانه عمومی بیشتر باشد، تأثیرگذاری آن بیشتر است.

   میزان جذابیت کتابخانه‌های عمومی در ایران را چگونه می‌توان توسعه داد؟

کتابخانه‌های عمومی در ایران بیشتر از همه نیاز به استقلال دارند، ازنظر مدیریتی و برنامه‌هایی که به‌صورت خاص با توجه به نیاز هر منطقه می‌توانند انجام دهند. اگر به کتابخانه‌های عمومی استقلال کافی بدهیم (با توجه به شرایطی که در آن قرار دارند) مثلاً منطقه جغرافیایی، منطقه بومی و ترکیب جمعیتی‌شان اقداماتی را انجام بدهند و دستشان را باز بگذاریم، شرایط تغییر خواهد کرد.

از طرفی تأمین بودجه کافی از طرف نهاد کتابخانه‌های کشور نیز ضرورت دارد. با این روش کارهای بسیار خوبی می‌شود انجام داد و کتابخانه‌ها می‌توانند نقش‌آفرین باشند. کما اینکه ما نمونه‌های بسیار موفقی را درحال مشاهده هستیم. فعالیت‌های کتابخانه عمومی در ایران بسیار زیاد است و مشکلی که وجود دارد آن بوده که اصلاً این فعالیت‌ها دیده و در سطح بین‌المللی منعکس نمی‌شود. واقعاً کسی فکر نمی‌کند که ایران این‌همه کتابخانه عمومی و کتابدار فعال داشته باشد و این‌همه فعالیت در کتابخانه‌های عمومی انجام بگیرد. هیچ‌کدام از این فعالیت‌ها دیده نمی‌شوند و وقتی دیده نشوند، شناخته نمی‌شوند. ایران بسیار پتانسیل خوبی دارد و می‌‌تواند خیلی بهینه‌تر از این پتانسیل‌ها استفاده کند.