رویارویی ایران با حرکت پر قدرت بحران خاموش جمعیت

نرخ رشد و باروری جمعیت در کشور با سرعت عجیبی رو به کاهش است و پژوهشگران غربی این روند را «بحران خاموش جمعیت در ایران» نامیده‌اند.

بحران جمعیتی کشور حال به یک معضل بزرگ همه‌جانبه تبدیل شده و وضعیت خطرات ایران در مؤلفه‌های جمعیتی، تقریباً به گوش همه رسیده است.

طی هفته‌های گذشته هفته و روز ملی جمعیت را پشت سر گذاشتیم و شاهد ارائه آمارها و هشدارهای جدید از سوی مسئولین مربوطه و کارشناسان بودیم.

در همین راستا نیز اعظم کریمی در همین خصوص یادداشتی نوشته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

کشوری را در نظر بگیرید با پارک‌های بازی خالی از کودکان، کارخانه‌ها و مؤسسات اقتصادی خالی از نیروی فعال پویا، مستعد و جوان و خانه‌های سالمندانی مملو از جمعیت سالمند که برای نگهداری از آن‌ها نیز دچار کمبود نیروی کافی است و آنقدر هم توسعه یافته و ثروتمند نشده تا با ثروت و منابع مورد نیاز این اوضاع را سامان دهد.

تصویرپردازی این شرایط شاید کمی ترسناک و نگران‌کننده باشد، ولی این تصویری است که جمعیت‌شناسان برجسته داخلی و خارجی با توجه به آمار فعلی رشد جمعیت، برای آینده ایران متصور شده‌اند.

کاهش میزان موالید و کاهش رشد جمعیت در سال‌های اخیر به یکی از مسائل اصلی کشور تبدیل شده است و علیرغم ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت هنوز بهبود قابل‌توجهی در این زمینه مشاهده نمی‌شود.

  سقوط بی‌سابقه نرخ رشد جمعیت

رشد جمعیت کشور درحال حاضر به‌شدت کاهنده است. اگر بتوان در همین حد آن را تثبیت کرد می‌توانیم شاهد افزایش جمعیت در حد معقولی باشیم. اما نکته اینجاست که با توجه به اینکه نرخ باروری زیر حد جایگزینی است و روند آن نیز در چند سال اخیر کاهشی شده، نرخ رشد جمعیت در همین حد ثابت نمی‌ماند و خیلی دور نیست که نرخ‌های رشد صفر و منفی را تجربه کنیم. متعاقب آن با عدم تعادل ساختاری جمعیت و سالخوردگی جمعیت و کاهش افراد در سن کار مواجه خواهیم شد.

به عبارت دیگر اگر این وضعیت تغییر نکند این نرخ موالید نه‌تنها در طولانی مدت برای حفظ رشد جمعیت فعلی کشور کافی نیست بلکه در درازمدت به کاهش جمعیت ایران می‌انجامد.

دانشمندان بزرگ جمعیت‌شناس دنیا از این وضعیت ایران با عنوان «کاهش سریع و شدید» نام می‌برند. در حالی که در سه دهه گذشته کشورهای جهان کاهش جمعیت حدود 33 درصدی را در نرخ باروری شاهد بوده‌اند، کشور ما هم بالاترین سرعت کاهش نرخ باروری را تجربه کرده است.

در سال 1398 نرخ رشد جمعیت کشور ما حدود 0.95 درصد بود و در سال 1399 به نرخ رشد جمعیت 0.6 درصد سقوط کردیم.

  تأثیر کرونا با کاهش نرخ باروری

عوامل فراوانی از جمله عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و رشد ارزش‌های غربی در زندگی افراد و حتی افراد متأهل باعث ایجاد این حالت شده و در سال گذشته کرونا و ترس مادران از اقدام به بارداری به دلیل همه‌گیری کرونا باعث نرخ جمعیت 0.6 در سال گذشته شده است.

در سال 1399 همچنین شاهد بودیم که نرخ باروری کشورمان به کمتر از 1.6 فرزند به‌ازای هر زن رسیده است و ما در این موضوع هم در حال ثبت رکورد هستیم.

البته در حال حاضر ایران در مقایسه با بقیه دنیا و مقایسه با نمونه‌های جهانی ساختار جمعیت قوی و خوبی دارد و به عبارت جمعیت شناختی در پنجره جمعیتی به سر می‌بریم ولی سرعت کاهش نرخ باروری در ایران سبب می‌شود در چند سال آینده نه‌تنها فرصت پنجره جمعیتی را از دست بدهیم بلکه در ورطه کاهش جمعیت روزافزون قرار بگیریم.

مسئله‌ای که پژوهشگران بزرگ جمعیت‌شناس غربی آن را «بحران خاموش جمعیت در ایران» نامیده‌اند و به صراحت اذعان می‌کنند با تداوم روند کنونی، آینده جمعیت ایران تاریک و بحرانی خواهد بود.

  وقتی برای نگهداری از سالمندان به نیروهای مهاجر متوسل خواهیم شد

درست است که این موضوع مختص ایران نیست و با افزایش امید به زندگی جهش در سلامتی و طول عمر به خاطر فناوری و پیشرفت در سلامت به‌نوعی جهش جمعیتی در افراد سالمند مواجه هستیم و همزمان میزان باروری بسیاری از کشورهای جهان زیر حد جایگزینی قرار گرفته است و از این رو طبق آخرین آمار برآوردهای علمی و بین‌المللی جمعیت جهان از سال 2065 وارد کهن‌سالی جمعیت می‌شود ولی این در حالی است که جمعیت ایران خیلی زودتر یعنی از سال 2040 وارد چرخه کاهش جمعیت و بحران جمعیتی می‌شود.

البته وجود افراد مسن در جامعه به خودی‌خود امری نامطلوب نیست چراکه ما نیاز داریم افراد سالمند ارزش‌های جامعه را به نسل‌های بعد منتقل کنند ولی آنچه در مورد پیری جمعیت نامطلوب است، شکاف بزرگی ست که در قاعده هرم جمعیت ایجاد می‌شود.

به این معنی که تعداد جوانان کم می‌شود یعنی اگر به همراه این مسئله تعداد جمعیت جوانان افزایش نداشته باشیم، جمعیت کهن‌سال شده و این مسئله از جهت اقتصادی تبدیل به مشکلی بزرگ و فاجعه‌بار خواهد شد.

این موضوع معمولاً با اقبال کشورها مواجه نمی‌شود زیرا این کشورها برای اداره امور سالمندان نیاز به تعداد بیشتری نیروی جوان و با پتانسیل بالا دارند که از سالمندان مراقبت کنند.

این مشکل در ایران بسیار بیشتر احساس می‌گردد زیرا متأسفانه زیرساخت‌ها و امکانات لازم و حتی رشد اقتصادی و تولید ثروت کافی برای اداره کشور در چنین وضعیتی ایجاد نشده و ما در این شرایط به کشوری کهن‌سال تبدیل خواهیم شد.

در نهایت نیز آینده ایران به این شکل خواهد بود که باید جمعیت زیادی را برای خدمات به جمعیت کهن‌سال و همچنین به عنوان نیروی کار برای چرخیدن چرخ اقتصاد وارد کشور کنیم.