از طومار تا نسخ خطی اولین اشارات به نسخ خطی در متون

سپهرغرب، گروه کافه کتاب: نسخ خطی اعقابِ الواحِ چوبی بودند که پیشینیان برای قرن‌ها از آن‌ها برای نوشتن استفاده می‌کردند.

تا قرن دوم پیش از میلاد، موجودی کتابخانه‌ها همه به شکل طومار که برخی‌شان از جنس پوست اما بیشتر از جنس پاپیروس بودند. زمانی که در اوایل قرون وسطی، حدود پانصد سال پیش، پرده‌ها بالا رفت، نسخ خطی با شمایلی صفحه‌بندی شده چون کتب مدرن جای طومار را گرفتند. غالب این نسخ از کاغذ پوستی ساخته شده بودند. البته طومار به حیات خود ادامه داد و از آن برای مدارک و نوشته‌های آرشیوی استفاده می‌شد، اما نسخ خطی جای خود را در ادبیات، مطالعات علمی، کتابچه‌های فنی و... پیدا کرد؛ نوشته‌هایی که در قفسه‌ کتابخانه‌ها جای می‌گرفتند. این تغییر به‌غایت بر کسانی که با کتاب سروکار داشتند اثر گذاشت، از خوانندگان معمول گرفته تا کتابدارانِ حرفه‌ای.

اولین اشارات به نسخ خطی را می‌توان در اشعار مارکوس مارسیال (شاعر به‌نامِ رومی که هشتاد و شش سال پیش از میلاد مسیح می‌زیست) یافت، در دوبیتی‌هایی که وی 85 الی 86 سال پیش از میلاد مسیح سرود. هر دوبیتی با یک پیشکشی همراه بود. یکی از این دوبیتی‌ها با نام «مسخِ اُوید (شاعر رومی معاصر با مارسیال) روی پوسته» این‌گونه است: در این توده‌ پر از چین و چروک/ نهفته تمام پانزده شعر اُوید.

واژه‌ Membranae که معنای تحت‌اللفظی‌اش «پوست» است، نامی است که رومی‌ها بر نسخ خطی ساخته شده از پوست داده بودند. پیشکشی این دوبیتی حتما نسخه کامل تمام پانزده شعر این مجموعه بوده که به رسم آن زمان صورت نسخ پوستی منتشر شده بود و نه طومار. از باقی دوبیتی‌ها برمی‌آید که نسخه‌هایی خطی از ویرژیل، سیسرون و لیویوس نیز در آن زمان موجود بود. اشعارِ مارسیال این‌گونه نشان می‌دهد که این سری آثار به تازگی تولید شده بودند.

نسخ خطی اعقابِ الواحِ چوبی بودند که پیشینیان برای قرن‌ها از آن‌ها برای نوشتن استفاده می‌کردند. زمانی‌که برای نوشتن به بیش از لوح نیاز بود، گوشه‌ آن را سوراخ می‌کردند و چند لوح دیگر را با طناب به آن الصاق می‌کردند و از این طریق نوعی دفترچه برای خود درست می‌کردند. نمونه چنین کتابچه‌هایی با ده لوح چوبی پیدا شده است. در طول زمان، نمونه‌های تجملی این کتابچه‌ها ساخته شد که در آن از عاج فیل به جای چوب استفاده می‌شد. نامی که رومیان بر این کتابچه‌ها گذاشتند codex (نسخه خطی) بود؛ زمان بسیاری گذشت تا این اصطلاح دلالتی را بدست آورد که به امروزه ما بدان می‌دهیم.

پس از مدتی رومیان از ورق پوستی به جای چوب یا عاج استفاده کردند و کتابچه‌هایی ساختند که هم سبک‌تر بود و هم ظاهرش زمختی کمتری داشت. آنان دو برگ یا بیشتر را روی هم می‌گذاشتند، آن را وسط تا می‌کردند و سوراخ‌هایی روی خط تا ایجاد می‌کردند و ریسمانی را از میانش می‌گذراندند تا آن‌ها را متصل به هم نگاه دارد. همین متصل کردن چند کاغذ پوستی به هم بود که در نهایت به چسباندن شمار زیادی کاغذ به یکدیگر انجامید و راه را برای متون طولانی هموار کرد؛ از همین‌جا بود که نسخ خطی، آن‌گونه که ما امروزه آنان را می‌شناسیم، شمایل خود را پیدا کردند.

افتخار این گامِ مهم از آنِ رومیان است. چنین گامی قاعدتاً باید یک قرن پیش از میلاد مسیح برداشته شده باشد، چراکه تا آن موقع، آن‌چنان که از اشعار مارسیال معلوم است، در روم نسخه‌های خطی نویسندگان یافت می‌شد، هرچند که هنوز چیزی بود نوظهور. از آنجا که روم مرکزِ تجارت کتاب در دنیای لاتین‌زبان بود، می‌توان نتیجه گرفت که تولید چنین نسخه‌هایی از آنجا آغاز شد. برتری عمده این نسخه‌ها بر طومار، گنجایش‌شان بود، مزیتی که ناشی از این واقعیت بود که سطحِ بیرونیِ طومارها سفید بود، اما در دو سوی برگ‌های نسخ می‌شد نوشت، همان‌گونه که در کتاب‌های مدرن چنین است. مارسیال خود از این امر در شگفت است که:‌ «نوشته‌های ویرژیل روی لوحی کوچک جای می‌گیرند!»؛ برای ثبت انه‌اید (منظومه‌ای حماسی اثر ویرژیل) به چهار طومار یا بیشتر نیاز بود.

نسخی که مارسیال دیده بود از جنسِ پوست بودند. برای مثال، نسخه خطی آثار هومر را «چرمی با تاهای بسیار» توصیف می‌کند. اما این نسخ با کاغذِ پاپیروس نیز ساخته می‌شدند. در مصر، زادگاهِ گیاه پاپیروس و مرکزِ تبدیل آن به موادِ نوشتاری، نسخ ساخته شده از جنسِ پاپیروس بیش از نسخِ پوستی معمول بود که البته چندان هم جای تعجب ندارد. از میانِ هزاران کتب یونانی و لاتینی که به جای مانده‌اند، حدود 550 عدد از آن‌ها نسخ خطی‌اند و بیش از هفتاد درصد این نسخ از جنس پاپیروس‌اند. احتمالا نسخِ ساخته شده از پاپیروس بیرون از مصر نیز محبوب بودند. برخلافِ یونانیان و رومیان که در آن دوران برای نوشتن تنها از طومار استفاده می‌کردند، مردمِ مصر پاپیروس را به پوست ترجیح می‌دادند. بنابراین می‌توان تصور کرد زمانی‌که نسخ خطی شکل گرفتند، آنان این نسخ را به طومار پاپیروسی ترجیح دادند. البته قرن‌ها باقی مانده بود تا طومار کاملا از رده خارج شود، اما پس از رونق گرفتن نسخِ خطی از آن صرفا برای مدارک استفاده می‌شد؛ آن‌چه که مردم برای لذت، تهذیب یا یادگیری می‌خواندند دیگر تنها بر روی نسخ خطی نوشته می‌شد.