تغذیه مصنوعی آبخوان؛ راهکار مؤثر مقابله با فرونشست زمین

امروزه بسیاری از کشورهای دنیا و ازجمله ایران با مخاطرات طبیعی مرتبط با آب مثل فرونشست، خشک‌سالی، سیل، کم‌آبی و غیره مواجه باشند و بسیاری از این مخاطرات به دلیل عدم مدیریت صحیح منابع آب است. بر اساس گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بیلان منفی آب‌های زیرزمینی کشور باعث فرونشست زمین در حدود یک میلیون هکتار از عرصه‌های کشور در 230 دشت حاصلخیز کشور شده است. یکی از راه‌هایی که در سطح دنیا برای مقابله با این مخاطرات به‌ویژه فرونشست زمین مطرح است، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها است که در کشورهای پیشرفته دنیا مثل آمریکا، انگلیس، کانادا، استرالیا، ژاپن، چین و غیره انجام می‌شود.

به اذعان کارشناسان، به طور عمده دو راهکار برای شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی و تغذیه‌ی آبخوان‌ها وجود دارد: اول؛ استفاده از روش‌های پخش و نگهداشت و ذخیره نمودن سیلاب در سطح زمین بالاخص در زمین‌های دارای آبرفت‌های درشت‌دانه کشور برای ایجاد فرصت نفوذ آب به درون زمین. دوم؛ استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده صنایع و فاضلاب‌های خانگی.

درباره این راهکارها کارشناس حوزه آب و نیرو می‌گوید: روش اول برای تغذیه مصنوعی آبخوان‌های موجود در دشت‌های کشور بسیار مفید است و روش دوم برای کنترل نشست در داخل و اطراف محیط‌های شهری مناسب است. باید توجه داشت که کنترل نشست کاملاً متمایز از جبران نشست است، بدین‌معنی که هرچند در مناطق شهری بالأخص در کلان‌شهرها، با تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها می‌توان نشست را کنترل نمود، لیکن نمی‌توان نشست‌های غیرمتعارف را جبران نمود و زمین را به شرایط اول برگرداند. در چنین شرایطی ممکن است نیاز به تزریق آب به درون لایه‌های زمین جهت جبران نشست باشد. در این زمینه ژاپنی‌ها و هندی‌ها هم در مقیاس محلی و هم در مقیاس کشوری تجارب موفقی داشته‌اند.

پژمان تیموری درباره ضرورت اجرای عملیات پخش سیلاب برای تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی و فواید و دستاوردهای آن می‌گوید: به دلیل مشکل بودن انتقال فاضلاب‌های تصفیه‌شده شهری به دشت‌ها، بایست در دشت‌ها به‌شدت به‌دنبال مهار رواناب‌ها و مدیریت سیلاب‌ها باشیم تا آب را به هر صورت ممکن در سطح زمین یا در زیرزمین ذخیره نماییم و از این راه بتوانیم آبخوان‌ها را تغذیه نماییم. اگر بتوانیم آب را در هنگام ظهور رواناب و بروز سیلاب مستقیما به درون زمین تغذیه نماییم، در این صورت احتمال تبخیر و هدررفت آب به‌طور کامل از بین می‌رود و با حفظ آب در زیرزمین، هر مقدار آب می‌تواند جذب لایه‌های زیرین آبخوان‌ها شود و هر مقداری که باقی بماند، به‌عنوان ذخیره در دسترس برای مصارف آتی در زیرزمین ذخیره می‌گردد.

ممکن است این سؤال پیش بیاید که چرا به‌جای شارژ مصنوعی آبخوان‌ها، آب‌های سطحی موجود یعنی آب‌های موجود در سطح زمین را مستقیماً مصرف نکنیم و همزمان با این اقدام میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی را کاهش ندهیم؟ در پاسخ به این سؤال این کارشناس آب و خاک می‌گوید: این سؤال یک فرار روبه جلو محسوب می‌شود و در پاسخ بدان باید گفت که اساساً وضعیت نشست زمین در کشور آنقدر بحرانی است که ناگزیر از تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها هستیم، کما اینکه به دلیل عمق و شدت این نشست‌ها، در بسیاری از نقاط عملا تخلخل مؤثر در پهنه رسوبات آبرفتی از بین رفته و امکان کنترل و یا جبران نشست وجود ندارد. بعلاوه، بارش‌ها در حدی نیستند که بتوان به تغذیه طبیعی آبخوان‌ها امید بست.

طبق بررسی‌ها، بر اساس آمار اعلام‌شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بیش از 14 میلیون هکتار زمین‌های مستعد برای شارژ مصنوعی آبخوان‌ها با سیلاب وجود دارد که می‌توان برای جمع‌آوری و ذخیره‌سازی حدود 40 میلیاردمکعب آب باران در دل زمین استفاده کرد و از هدررفت آب و تبخیر آب باران جلوگیری نمود.