نشست زمین، خطری نزدیک‌تر از همیشه به دشت‌های زرندیه

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران خطراتی که به‌دلیل کم‌بارشی، فقر سفره‌های زیرزمینی آب و برداشت بی‌رویه و درنهایت فرونشست دشت‌های شهرستان زرندیه همچون بسیاری از دشت‌های کشور را تهدید می‌کند، تحلیل و بررسی و راهکارهایی نیز در این خصوص ارائه کرد.

«یوسف خلج امیرحسینی» که اصالتاً اهل شهرستان زرندیه است و سال‌ها در حوزه منابع آب فعالیت‌های اجرایی و مطالعاتی دارد، در این خصوص گفت: با توجه به اهمیت پدیده فرونشست و آسیب‌های برگشت‌ناپذیر آن به سفره‌های آب زیرزمینی و همچنین وسعت این پدیده به‌ویژه بر تعداد قابل توجهی از دشت‌های کشور ازجمله شهرستان زرندیه، لازم است علاوه‌بر دانستن ماهیت فرونشست، دلایل آن هم بررسی شود تا بتوان به راهکاری عملیاتی و پیشگیرانه دست یافت.

وی اظهار کرد: براساس تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد و به‌طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین اطلاق می‌شود که می‌تواند با اندک حرکت افقی همراه باشد، اما باید تأکید کرد که این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین‌لغزش‌ها به دلیل اینکه حرکت آن‌ها دارای جهت افقی قابل توجه است و همچنین نشست در خاک‌های دستی که مکانیزم متفاوتی دارد را شامل نمی‌شود.

این کارشناس امور آب و خاک درخصوص دلایل ایجاد فرونشست نیز گفت: عوامل مختلفی مانند انحلال، آب‌شدگی توسط یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیات انسانی مانند معدن‌کاری و برداشت آب زیرزمینی و نفت می‌توانند در پیدایش فرونشست زمین دخیل باشند.

خلج امیرحسینی اظهار کرد: در مورد دشت‌های کشورمان نیز به گفته کارشناسان، برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات از عوامل اصلی بروز فرونشست هستند که در این میان برداشت بیش از حد مجاز آب‌های زیرزمینی که نتیجه مدیریت ناصحیح منابع آب و از سوی دیگر هدر رفتن حجم عظیمی از این ماده حیاتی به دلایلی از قبیل نادرست بودن شیوه‌های کشاورزی، مصارف صنعتی و شهری و به‌طور کلی «مصرف نامتناسب» است، زمینه‌ساز اصلی رخداد فرونشست محسوب می‌شود.

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران عمده‌ترین آسیب‌های ناشی از فرونشست را مواردی از قبیل تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست و یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها درنتیجه تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی و درنتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان‌های حیاتی و سازه‌های مهم، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی و پیشروی سفرهای آب شور به سمت آبخوان‌های شیرین و کاهش کیفیت آب عنوان کرد.

به گفته وی زیان‌بارترین اثر فرونشست در حوزه کشاورزی قابل درک است، زیرا در اثر اُفت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خُلل و فُرج لایه‌هایی که قبلاً آبدار بودند، مسدود شده و به‌صورت فشرده درمی‌آیند که این امر موجب می‌شود در سال‌های آینده حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه‌های آبدار نفوذ نکند و به‌صورت رواناب در سطح زمین جاری می‌شود که به این پدیده «مرگ آبخوان» گفته می‌شود.

   پدیده فرونشست در شهرستان زرندیه و فقر منابع مطالعاتی

خلج امیرحسینی در مورد وضعیت دشت‌های شهرستان زرندیه و خطر فرونشست زمین در این مناطق اظهار کرد: در مذاکراتی که با مسئولان محلی ازجمله دفتر مطالعات آب منطقه‌ای استان مرکزی داشتم، باید گفت که تاکنون و به‌طور مشخص مطالعات پروژه و برنامه‌ای در این خصوص صورت نگرفته است.

وی افزود: شاید در این مرحله به‌منظور کسب اطلاعات بیشتر تنها بتوان به مطالعات فرونشست و نقشه تهیه‌شده از سوی سازمان زمین‌شناسی کشور با عنوان پهنه‌بندی فرونشست در کشور با مقیاس یک، یک‌میلیونم اشاره کرد.

به گفته این کارشناس با توجه به توضیحات و شرایطی که درخصوص نحوه وقوع پدیده فرونشست در یک منطقه و علل این رخداد ارائه شد، بدیهی است دیر یا زود شاهد این فاجعه در منطقه زرندیه خواهیم بود؛ چراکه طبق آمار و اطلاعات موجود، متوسط بارش منطقه براساس داده‌های امسال، 190 میلی‌متر و میزان آن در سال بارشی گذشته نیز 308 میلی‌متر بوده است که نشان از کاهش بیش از 40 درصدی دارد.

وی اضافه کرد: همچنین میانگین بارندگی درازمدت در شهرستان زرندیه 210 میلی‌متر است، درحالی که امسال میزان بارش‌ها در مقایسه با آمار بلندمدت 12 درصد کاهش را نشان می‌دهد.

خلج امیرحسینی اظهار کرد: این درحالی است که در 40 سال اخیر شهرستان زرندیه با کمبود دست کم یک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب کسری مخزن در حوزه آب روبه‌رو شده است و مزید بر این علت باید اضافه‌برداشت‌های آب به‌خصوص در دشت مرکزی را نیز مد نظر قرار داد و میزان آب قابل برنامه‌ریزی هم که از سوی وزارت نیرو تعیین شده است نیز 81 میلیون متر مکعب برای همه بخش‌های صنعت، کشاورزی، خدمات و خانگی بوده، درحالی که اکنون بیش از 140 میلیون متر مکعب درحال برداشت است.

وی تأکید کرد: فقط در دشت مرکزی زرندیه از حیث منابع زیرزمینی با کسری مخزن 35 میلیون متر مکعبی مواجه هستیم و سطح آب هم هرسال بین 80 تا 85 سانتی‌متر پایین‌تر می‌رود؛ از سوی دیگر همسایگی شهرستان زرندیه با دشت‌های تهران، شهریار، کرج و حتی کمی دورتر دشت‌های همدان که بالاترین رقم‌های فرونشست و اساساً رکورد میزان نشست را در ایران پس از اصفهان به خود اختصاص داده‌اند، به‌منزله زنگ خطر و هشدار جدی به مسئولین منطقه است که راهکاری پیشگیرانه بیندیشند.

به گفته او در چنین شرایطی وقوع فرونشست در منطقه غیر قابل انکار است و چه‌بسا هم‌اکنون نیز در جریان باشد؛ ازاین‌رو چاره‌اندیشی در این خصوص قبل از تشدید موضوع برای دست‌اندرکاران منطقه ضروری است.

   راهکار جلوگیری از فرونشست در زرندیه و سایر دشت‌های کشور

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران در ادامه راهکارهایی ازجمله بازنگری به شیوه مدیریت منابع آب که از گذشته تاکنون اعمال شده است و سبب ایجاد وضع موجود بوده و همچنین مدیریت جدی همراه با نظارت دقیق بر نحوه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و برخورد قاطع با متخلفان و جلوگیری از اضافه‌برداشت‌ها را از عوامل مؤثر در پیشگیری و یا کاستن از خطر فرونشست زمین در زرندیه و سایر دشت‌های کشور دانست.

به گفته وی پیگیری و یافتن منابع جدید تأمین کسری آب منطقه زرندیه مانند انتقال آب از سد کوچری گلپایگان و یا محقق کردن طرح انتقال پساب جنوب تهران به این شهرستان با هدف کاهش فشار وارده به مخازن و منابع آب زیرزمینی موجود و همچنین اصلاح الگوی کشت و جایگزینی کشت‌های کم‌آب‌بر به‌جای انواع پُرمصرف، اصلاح روش آبیاری در منطقه و اجرای سامانه‌های نوین آبیاری به‌جای روش‌های غرقابی، از دیگر راهکارهای مقابله با فرونشست زمین در زرندیه بوده و البته اجرای آن‌ها مستلزم تأمین و تخصیص اعتبارات لازم و کافی است.

خلج امیرحسینی همچنین توقف تعریف و اجرای طرح‌های جدید خصوصاً با نیاز آبی بالا در منطقه تا قبل از چاره‌اندیشی و تأمین منابع آبی مورد نیاز، فعالیت فرهنگی و روشنگری و اطلاع‌رسانی لازم از سوی مسئولان محلی و رسانه‌ها در راستای افزایش سطح اطلاعات عمومی در ارتباط با بحران کم‌آبی و پدیده فرونشست و ایجاد انگیزه بیشتر برای مشارکت جدی در اجرای برنامه‌های پیشگیری کاهش مصرف را در این زمینه بسیار مؤثر ارزیابی کرد.

به گفته این کارشناس بازنگری جدید در طرح‌های توسعه‌ای منطقه از جمله طرح‌های هادی روستایی قبل از تعیین منابع آب پایدار برای آن‌ها نیز یک ضرورت جدی است.

وی پیشنهاد کرد: به‌منظور درک بهتر و شناسایی دقیق از چگونگی وقوع فرونشست در دشت‌های منطقه زرندیه لازم است طرح‌های مطالعاتی جدید در دستور کار قرار گیرد تا با جمع‌آوری اطلاعات موجود، بررسی‌های میدانی و به‌کارگیری کارشناسان خبره بتوان از تشدید یا و قوع این رخداد خطرناک پیشگیری کرد.

شهرستان زرندیه در مرز میان استان‌های مرکزی و تهران با 70 هزار نفر جمعیت واقع شده است که یکی از کانون‌های اصلی تولید محصول پسته و همچنین کشت‌های گلخانه‌ای به حساب می‌آید، اما فقر منابع زیرزمینی آب در این شهرستان از یک‌سو و نداشتن حوزه آبریز و اتکا به منابع درون شهرستان باعث شده که در دست کم یک دهه آینده خطر جدی خشکی دشت‌ها، فرونشست زمین و از بین رفتن باغات و مزارع وجود داشته باشد.نشست زمین، خطری نزدیک‌تر از همیشه به دشت‌های زرندیه

سپهرغرب، گروه خبر: حال سفره‌های زیرزمینی آب شهرستان زرندیه و دشت‌های منطقه مساعد نیست و همین که سالانه تا حدود 90 سانتی‌متر سطح آب در این منطقه کاهش می‌یابد و هیچ حوزه آبریز فرادستی هم ندارد، وقوع رخدادهایی چون فرونشست، خشکی باغات و مزارع و حتی کمبود آب آشامیدنی در سال‌های آینده را محتمل کرده است.

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران خطراتی که به‌دلیل کم‌بارشی، فقر سفره‌های زیرزمینی آب و برداشت بی‌رویه و درنهایت فرونشست دشت‌های شهرستان زرندیه همچون بسیاری از دشت‌های کشور را تهدید می‌کند، تحلیل و بررسی و راهکارهایی نیز در این خصوص ارائه کرد.

«یوسف خلج امیرحسینی» که اصالتاً اهل شهرستان زرندیه است و سال‌ها در حوزه منابع آب فعالیت‌های اجرایی و مطالعاتی دارد، در این خصوص گفت: با توجه به اهمیت پدیده فرونشست و آسیب‌های برگشت‌ناپذیر آن به سفره‌های آب زیرزمینی و همچنین وسعت این پدیده به‌ویژه بر تعداد قابل توجهی از دشت‌های کشور ازجمله شهرستان زرندیه، لازم است علاوه‌بر دانستن ماهیت فرونشست، دلایل آن هم بررسی شود تا بتوان به راهکاری عملیاتی و پیشگیرانه دست یافت.

وی اظهار کرد: براساس تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد و به‌طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین اطلاق می‌شود که می‌تواند با اندک حرکت افقی همراه باشد، اما باید تأکید کرد که این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین‌لغزش‌ها به دلیل اینکه حرکت آن‌ها دارای جهت افقی قابل توجه است و همچنین نشست در خاک‌های دستی که مکانیزم متفاوتی دارد را شامل نمی‌شود.

این کارشناس امور آب و خاک درخصوص دلایل ایجاد فرونشست نیز گفت: عوامل مختلفی مانند انحلال، آب‌شدگی توسط یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیات انسانی مانند معدن‌کاری و برداشت آب زیرزمینی و نفت می‌توانند در پیدایش فرونشست زمین دخیل باشند.

خلج امیرحسینی اظهار کرد: در مورد دشت‌های کشورمان نیز به گفته کارشناسان، برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات از عوامل اصلی بروز فرونشست هستند که در این میان برداشت بیش از حد مجاز آب‌های زیرزمینی که نتیجه مدیریت ناصحیح منابع آب و از سوی دیگر هدر رفتن حجم عظیمی از این ماده حیاتی به دلایلی از قبیل نادرست بودن شیوه‌های کشاورزی، مصارف صنعتی و شهری و به‌طور کلی «مصرف نامتناسب» است، زمینه‌ساز اصلی رخداد فرونشست محسوب می‌شود.

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران عمده‌ترین آسیب‌های ناشی از فرونشست را مواردی از قبیل تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست و یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها درنتیجه تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی و درنتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان‌های حیاتی و سازه‌های مهم، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی و پیشروی سفرهای آب شور به سمت آبخوان‌های شیرین و کاهش کیفیت آب عنوان کرد.

به گفته وی زیان‌بارترین اثر فرونشست در حوزه کشاورزی قابل درک است، زیرا در اثر اُفت سطح آب و فرونشست سطح زمین، خُلل و فُرج لایه‌هایی که قبلاً آبدار بودند، مسدود شده و به‌صورت فشرده درمی‌آیند که این امر موجب می‌شود در سال‌های آینده حتی با تزریق آب و چندین برابر شدن میزان نزولات جوی، آب در لایه‌های آبدار نفوذ نکند و به‌صورت رواناب در سطح زمین جاری می‌شود که به این پدیده «مرگ آبخوان» گفته می‌شود.

   پدیده فرونشست در شهرستان زرندیه و فقر منابع مطالعاتی

خلج امیرحسینی در مورد وضعیت دشت‌های شهرستان زرندیه و خطر فرونشست زمین در این مناطق اظهار کرد: در مذاکراتی که با مسئولان محلی ازجمله دفتر مطالعات آب منطقه‌ای استان مرکزی داشتم، باید گفت که تاکنون و به‌طور مشخص مطالعات پروژه و برنامه‌ای در این خصوص صورت نگرفته است.

وی افزود: شاید در این مرحله به‌منظور کسب اطلاعات بیشتر تنها بتوان به مطالعات فرونشست و نقشه تهیه‌شده از سوی سازمان زمین‌شناسی کشور با عنوان پهنه‌بندی فرونشست در کشور با مقیاس یک، یک‌میلیونم اشاره کرد.

به گفته این کارشناس با توجه به توضیحات و شرایطی که درخصوص نحوه وقوع پدیده فرونشست در یک منطقه و علل این رخداد ارائه شد، بدیهی است دیر یا زود شاهد این فاجعه در منطقه زرندیه خواهیم بود؛ چراکه طبق آمار و اطلاعات موجود، متوسط بارش منطقه براساس داده‌های امسال، 190 میلی‌متر و میزان آن در سال بارشی گذشته نیز 308 میلی‌متر بوده است که نشان از کاهش بیش از 40 درصدی دارد.

وی اضافه کرد: همچنین میانگین بارندگی درازمدت در شهرستان زرندیه 210 میلی‌متر است، درحالی که امسال میزان بارش‌ها در مقایسه با آمار بلندمدت 12 درصد کاهش را نشان می‌دهد.

خلج امیرحسینی اظهار کرد: این درحالی است که در 40 سال اخیر شهرستان زرندیه با کمبود دست کم یک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب کسری مخزن در حوزه آب روبه‌رو شده است و مزید بر این علت باید اضافه‌برداشت‌های آب به‌خصوص در دشت مرکزی را نیز مد نظر قرار داد و میزان آب قابل برنامه‌ریزی هم که از سوی وزارت نیرو تعیین شده است نیز 81 میلیون متر مکعب برای همه بخش‌های صنعت، کشاورزی، خدمات و خانگی بوده، درحالی که اکنون بیش از 140 میلیون متر مکعب درحال برداشت است.

وی تأکید کرد: فقط در دشت مرکزی زرندیه از حیث منابع زیرزمینی با کسری مخزن 35 میلیون متر مکعبی مواجه هستیم و سطح آب هم هرسال بین 80 تا 85 سانتی‌متر پایین‌تر می‌رود؛ از سوی دیگر همسایگی شهرستان زرندیه با دشت‌های تهران، شهریار، کرج و حتی کمی دورتر دشت‌های همدان که بالاترین رقم‌های فرونشست و اساساً رکورد میزان نشست را در ایران پس از اصفهان به خود اختصاص داده‌اند، به‌منزله زنگ خطر و هشدار جدی به مسئولین منطقه است که راهکاری پیشگیرانه بیندیشند.

به گفته او در چنین شرایطی وقوع فرونشست در منطقه غیر قابل انکار است و چه‌بسا هم‌اکنون نیز در جریان باشد؛ ازاین‌رو چاره‌اندیشی در این خصوص قبل از تشدید موضوع برای دست‌اندرکاران منطقه ضروری است.

   راهکار جلوگیری از فرونشست در زرندیه و سایر دشت‌های کشور

مدیر سابق پژوهشکده مهندسی هیدرولیک و محیط‌های آبی مؤسسه تحقیقات آب ایران در ادامه راهکارهایی ازجمله بازنگری به شیوه مدیریت منابع آب که از گذشته تاکنون اعمال شده است و سبب ایجاد وضع موجود بوده و همچنین مدیریت جدی همراه با نظارت دقیق بر نحوه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و برخورد قاطع با متخلفان و جلوگیری از اضافه‌برداشت‌ها را از عوامل مؤثر در پیشگیری و یا کاستن از خطر فرونشست زمین در زرندیه و سایر دشت‌های کشور دانست.

به گفته وی پیگیری و یافتن منابع جدید تأمین کسری آب منطقه زرندیه مانند انتقال آب از سد کوچری گلپایگان و یا محقق کردن طرح انتقال پساب جنوب تهران به این شهرستان با هدف کاهش فشار وارده به مخازن و منابع آب زیرزمینی موجود و همچنین اصلاح الگوی کشت و جایگزینی کشت‌های کم‌آب‌بر به‌جای انواع پُرمصرف، اصلاح روش آبیاری در منطقه و اجرای سامانه‌های نوین آبیاری به‌جای روش‌های غرقابی، از دیگر راهکارهای مقابله با فرونشست زمین در زرندیه بوده و البته اجرای آن‌ها مستلزم تأمین و تخصیص اعتبارات لازم و کافی است.

خلج امیرحسینی همچنین توقف تعریف و اجرای طرح‌های جدید خصوصاً با نیاز آبی بالا در منطقه تا قبل از چاره‌اندیشی و تأمین منابع آبی مورد نیاز، فعالیت فرهنگی و روشنگری و اطلاع‌رسانی لازم از سوی مسئولان محلی و رسانه‌ها در راستای افزایش سطح اطلاعات عمومی در ارتباط با بحران کم‌آبی و پدیده فرونشست و ایجاد انگیزه بیشتر برای مشارکت جدی در اجرای برنامه‌های پیشگیری کاهش مصرف را در این زمینه بسیار مؤثر ارزیابی کرد.

به گفته این کارشناس بازنگری جدید در طرح‌های توسعه‌ای منطقه از جمله طرح‌های هادی روستایی قبل از تعیین منابع آب پایدار برای آن‌ها نیز یک ضرورت جدی است.

وی پیشنهاد کرد: به‌منظور درک بهتر و شناسایی دقیق از چگونگی وقوع فرونشست در دشت‌های منطقه زرندیه لازم است طرح‌های مطالعاتی جدید در دستور کار قرار گیرد تا با جمع‌آوری اطلاعات موجود، بررسی‌های میدانی و به‌کارگیری کارشناسان خبره بتوان از تشدید یا و قوع این رخداد خطرناک پیشگیری کرد.

شهرستان زرندیه در مرز میان استان‌های مرکزی و تهران با 70 هزار نفر جمعیت واقع شده است که یکی از کانون‌های اصلی تولید محصول پسته و همچنین کشت‌های گلخانه‌ای به حساب می‌آید، اما فقر منابع زیرزمینی آب در این شهرستان از یک‌سو و نداشتن حوزه آبریز و اتکا به منابع درون شهرستان باعث شده که در دست کم یک دهه آینده خطر جدی خشکی دشت‌ها، فرونشست زمین و از بین رفتن باغات و مزارع وجود داشته باشد.