فسیل؛ دریچه‌ای به گذشته‌های دور

شواهد مربوط به تاریخ حیات در سنگ‌ها و رسوب‌های اطراف و زیر پاهای ما نهفته است که بخش مهمی از آن‌ها را شواهد دیرینه شناسی تشکیل می‌دهد. فسیل‌های گیاهی و جانوری، نشانه‌هایی بی همتا، بسیار حساس و شکننده از شرایط جغرافیایی و زمین شناسی گذشته است. مکان‌های دارای فسیل، به خاطر فرسایش عادی و فعالیت‌های انسانی، مانند ساخت و ساز، معدنکاری و جاده‌سازی، در معرض نابودی قرار دارد و در صورت تخریب و یا نابودی، قابل احیا نخواهند بود.

حفاظت از میراث مشترک دیرینه‌شناسی، وظیفه تمامی افراد جامعه است؛ تا علاوه بر متخصصان، نسل‌های آینده و عموم مردم نیز بتوانند از این منابع طبیعی با ارزش بهره برداری کنند. در همین رابطه با علی‌خان نصراصفهانی، دانشیار گروه زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

 فسیل چیست؟

فسیل بقایای موجودات زنده در داخل سنگ‌ها و محیط‌های حفظ کننده است؛ این بقایا می‌تواند گیاهی یا جانوری باشد. درواقع بقایای موجود زنده بعد از مرگ در محیط‌های دریایی و خشکی دفن شده و در اعماق زمین طی فرایند سنگ‌شدگی و جایگزینی مواد آلی با مواد سنگ‌ساز مانند کلسیم و سیلیس به یک جسم سنگی که شکل کامل و تمامی ویژگی‌های موجود زنده را در خود دارد، تبدیل می‌شود؛ البته گاهی ممکن است موجود زنده‌ای که از مواد آلی تشکیل شده به طور کامل از بین برود و فقط قالب آن باقی بماند که توسط ترکیبات حاوی سیلیس و کلسیم پر شده و ما آن را به صورت فسیل مشاهده می‌کنیم.

 چه موجوداتی و تحت چه شرایطی فسیل می‌شود؟

دسته وسیعی از موجودات قابلیت تبدیل شدن به فسیل را دارند، اما در محیط‌هایی که مدفون شدن آن‌ها با سرعت بیشتری انجام شود مقدار فسیل شدن بیشتر خواهد بود. در این محیط‌های دریایی موجودات زنده پس از مرگ به کف دریا رفته، توسط رسوبات پوشیده می‌شود و از فرایند هوازدگی، واپاشی و فساد موجودات دور می‌مانند، بنابراین ما شاهد تبدیل موجود زنده به فسیل خواهیم بود.

 رشته فسیل شناسی چیست و چه کاربردی دارد؟

فسیل شناسی یک مبحث بین رشته‌ای محسوب می‌شود و میان دو رشته زیست‌شناسی و زمین‌شناسی قرار دارد. در این رشته افراد می‌توانند در رابطه با محیط زندگی، سن، تکامل و طبقه بندی زیستی فسیل‌ها مطالعه کنند و متوجه این که چه موجوداتی و با چه ویژگی‌هایی در زمان‌های خاص زندگی می‌کردند، شوند.

 چه محیطی برای تشکیل فسیل مناسب است؟

محیط تشکیل فسیل محیط‌های دریایی و اقیانوسی است. به عنوان مثال، "اربیتولینا" یک فسیل خاص است و در صورت مشاهده نشان دهنده محیطی نسبتاً دریایی است. این فسیل‌ها در اطراف اصفهان نیز وجود دارد و نشان دهنده این است که در اصفهان یک دریای نسبتاً عمیق حدود 200 الی 250 متر و حتی بیشتر وجود داشته که از روی دریا عقب نشینی کرده است و ما آثار آن را به صورت فسیل در آب مشاهده می‌کنیم؛ البته این موضوع به این معنای این نیست که فسیل فقط در محیط دریایی تشکیل می‌شود بلکه محیط‌های دیگری نیز برای تشکیل فسیل وجود دارد. ماموت‌ها در مجموعه یخ‌های قطب شمال گیر افتادند؛ این جانوران سرد و منجمد شده و اکنون ما فسیل ماموت‌ها را مشاهده می‌کنیم. علاوه بر آن در محیط‌های صحرایی نیز فسیل تشکیل می‌شود.

 آیا خرید و فروش فسیل مشکلی دارد؟

خیر؛ از نظر کلی مشکلی ندارد، اما مشکل زمانی پیش می‌آید که ما یک ایستگاه یا مجموعه فسیل را نابود کنیم؛ اگر که ما فسیلی بیابیم و در معرض فروش قرار دهیم مشکلی ندارد، اما اگر این فروش باعث نابودی یک نوع فسیل خاص و منحصربه فرد شود مطمئناً کار اشتباهی صورت گرفته است. فسیلی تحت عنوان "کلیپاستر" که یک فسیل دریایی منحصر به فرد و زیبا است در مناطق "زفره اصفهان" وجود داشت، اما متأسفانه حضور دستگاه‌های مکانیزه در این مناطق باعث از بین رفتن یک سرمایه تاریخی و میراث فرهنگی شد. به نظر من باید مقابل این اتفاقات ایستاد و در مورد حفظ ایستگاه‌های فسیلی نیز مانند محیط زیست فعالیت کرد.

 سخن آخر...

ما نباید فسیل‌ها را از بین ببریم بلکه باید حافظ آن‌ها باشیم و به عنوان یک میراث فرهنگی و تاریخی کشور از آن حمایت کنیم. کوه‌هایی که دارای فسیل و جذابیت فسیلی است تفاوتی با بناهای تاریخی مانند سی‌وسه پل ندارد. شهر اصفهان میزبان تنها یک موزه تاریخ طبیعی بود که متأسفانه پس از مرگ پروفسور جعفری که از اساتید بزرگ زمین شناسی بود آن موزه نیز تعطیل شد. 

امیدواریم که استاندار و مسئولین محترم این موضوع را جدی گرفته و یک موزه تاریخ طبیعی، زمین شناسی و حتی گیاه شناسی ایجاد کنند تا نشان دهنده تاریخ و طبیعت این استان باشد و اصفهان را به عنوان الگویی برای سایر استان‌ها معرفی کند.