بازخوانی دلایل عقب‌ماندگی در طرح خوداتکایی روغن

طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از مهم‌ترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بود که در جهت کاهش وابستگی به خارج از کشور و تأمین نیاز روغن کشور در داخل تدوین و اجرا شد؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌توانست منجر به افزایش امنیت غذایی، اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود. هرچند که طی سال‌های گذشته دولت‌های وقت بر اجرای این طرح تأکید زیادی داشتند و حدود ١٠ درصد نیز ضریب خوداتکایی بهبود یافت اما عقب‌ماندگی زیادی در برنامه رقم خورد.

**طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی چیست؟

طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی بود که توسط وزارت جهاد کشاورزی شد. اجرای این طرح 10 ساله که تا افق 1404 تدوین‌شده بود از نیمه دوم سال 94 آغاز شد. بر این اساس باید در پایان این 10 سال، حداقل 70 درصد نیاز کشور را به روغن در داخل تأمین می‌شد و به گفته مسئولان وقت وزارت جهاد کشاورزی بیشترین تمرکز در این زمینه روی محصول کلزا بود؛ با این استدلال که این دانه در پاییز کشت می‌شود و از نزولات جوی استفاده می‌کند بنابراین به حل بحران کم‌آبی کشور نیز کمک می‌شود.

با گذشت حدود پنج سال از اجرای این طرح، پیش‌بینی‌های مسئولان وزارت جهاد کشاورزی تاکنون محقق نشده و عقب‌ماندگی زیادی در این حوزه مشاهده می‌شود. به عبارتی طی این سال‌ها گذشته میزان خوداتکایی تنها حدود 10 درصد رشد کرده و از حدود 6 درصد به ١٦ درصد رسیده است. همچنین وضعیت موجود نیز گویای این نیست که مسئولان بتوانند در مدت باقی‌مانده عقب‌ماندگی ایجادشده را جبران کنند و به اهداف برنامه دست یابند.

به گفته مسئولان وزارت جهاد کشاورزی در سال 94، حدود 96 درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی و 6 درصد تولید داخل بود اما این رقم در پایان سال 98 حدود 16 درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل بود.

به دلیل اهمیت موضوع، سید جواد ساداتی نژاد، وزیر جهاد کشاورزی دولت سیزدهم هم در هنگام اخذ رأی اعتماد از مجلس، بر خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی تأکید زیادی داشت و افزایش ضریب خوداتکایی دانه‌های روغنی تا 5٠ درصد را به‌عنوان هدف خود اعلام کرد.

  چرا طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی به هدف نرسید؟

درباره اینکه چرا طرح مذکور به نتیجه نرسیده، دلایل مختلفی مطرح می‌شود که تخصیص ارز چهار هزار و 200 تومانی برای واردات محصول نهایی ازجمله روغن خام و کنجاله، نبود تکنولوژی و ماشین‌آلات مناسب، عدم حمایت لازم از کشاورزان، تأخیر در پرداخت مطالبات کشاورزان، عدم توانایی دولت در اجرای طرح الگوی کشت و … ازجمله دلایل مطرح شده است. در همین زمینه مشاور نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه کلزا همواره بیشترین افزایش قیمت را در بین محصولات کشاورزی داشته است، افزود: بااین‌حال هیچ‌گاه نرخ خرید تضمینی این محصول متناسب با هزینه‌های واقعی تولید و نرخ تورم نبوده است.

سید جعفر حسینی، کمبود ماشین‌آلات و ضعف در این حوزه را از دیگر دلایل عدم توسعه کشت کلزا اعلام کرد و افزود: وقتی کاری را از صفر تا صد درست و اصولی انجام می‌دهید اما در لحظه آخر به مشکل برمی‌خورید تمام دستاوردها از بین می‌رود. وضعیت ناوگان مخصوص برداشت کلزا نیز چندان مناسب نیست و برداشت به میزان اندک در داخل کشور وجود دارد بنابراین هم موقع برداشت ریزش داریم و هم محصول دچار ناخالصی می‌شود و زمان تحویل افت می‌خورد که این به کشاورز خسارت می‌زند.

وی با بیان اینکه هنگام برداشت کلزا با کمباین تخصصی، حدود سه درصد وزن محصول برداشت شده ریزش محصول وجود دارد، گفت: در برداشت کلزا با کمباین غیر تخصصی، میزان ریزش حداقل دو تا سه برابر می‌شود.

این فعال بخش خصوصی با بیان اینکه در بحث خرید نیز حمایت کافی از تولیدکننده نمی‌شود، افزود: واردات روغن با ارز دولتی باعث شده واردات به‌صرفه‌تر از تولید باشد و به همین دلیل بنده معتقدم ارز 4200 تومانی واردات روغن باید حذف شود.

یک کارشناس حوزه روغن نباتی مباحثی ازجمله فقدان مکانیزاسیون مناسب، نبود فنّاوری‌های روز و مواردی از این قبیل را در عدم تحقق طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی مؤثر دانست.

وی که خواست نامش در گزارش ذکر نشود، با اشاره به اینکه بذر مورد نیاز کشت کلزا وارداتی است، گفت: شفافیت‌های لازم در زمینه واردات بذور به کشور وجود ندارد. متأسفانه در کشور با کمبود کمباین تخصصی برداشت کلزا مواجه هستیم که همین مسئله نیز به تولید خسارت زیادی میزند.

  چرا خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی مهم است؟

به گفته علیرضا مهاجر، سرپرست فعلی معاونت زراعت وزارت جهادکشاورزی و مجری سابق طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی، سالانه بین ٣.5 تا چهار میلیارد دلار صرف واردات روغن به کشور می‌شود. همین دلیل کافی است تا روی خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی تمرکز شود، صرفه‌جویی ارزی که در این زمینه می‌تواند برای کشور اتفاق بیفتد، رقم بسیار قابل توجهی است ضمن اینکه ایجاد اشتغال، ارزش افزوده و افزایش امنیت غذایی ازجمله دلایل مهم دیگر در این حوزه است.

  چه باید کرد؟

کارشناسان با آسیب‌شناسی اقدامات انجام شده از سال 94 تاکنون پیشنهاداتی عملیاتی را جهت بهینه سازی وضعیت موجود ارائه می‌کنند که در ادامه نگاهی مبسوط به این راهکارها خواهیم داشت:

**راهکار اول: ‏افزایش ضریب خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی

اولین رویکردی که در حوزه دانه‌های روغنی به اذعان کارشناسان باید مورد توجه قرار بگیرد، افزایش ضریب خوداتکایی در تولید دانه‌های روغنی است. یعنی میزان تولید داخلی افزایش یابد. البته در حوزه افزایش تولید، به دلیل آب بر بودن دانه‌های روغنی و چالش کم‌آبی که طی سالهای گذشته گریبان کشور را گرفته است، در سیاستهای گذشته نیز هیچوقت سیاست «خودکفایی» مدنظر نبوده و سیاست «خوداتکایی» هدف گذاری شده است؛ تفاوت خودکفایی با خود اتکایی این است که در خودکفایی، بی نیازی کامل از واردات پیگیری می‌شود امادر خوداتکایی، افزایش اتکا به توان داخل و کاهش وابستگی به واردات مدنظر است. برهمین اساس در طرحی که در سال 94 در وزارت جهاد تدوین شد، برای دانه‌های روغنی، «خوداتکایی» در پیش گرفته شد.

اما در کنار افزایش خوداتکایی به تولید داخل، در حوزه واردات نیز باید اصلاح سیاستهایی اتفاق بیفتد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

  راهکار دوم:‏ حذف ارز ترجیحی؛ مصرف روغن بعد از تخصیص ارز ترجیحی افزایش یافت!

همچنین واردات در حوزه روغن و دانه‌های روغنی به دو شکل انجام می‌شود؛ روغن خام وارد کشور شده و در کارخانجات داخلی تصفیه شده و به بازار مصرف داخلی عرضه می‌شود. بخشی هم دانه روغنی (کنجاله و…) وارد کشور شده، در کارخانجات روغن کشی، روغن کشی و تصفیه شده و به بازار مصرف داخلی عرضه می‌شود.

هر دو شکل واردات مذکور طی سال‌های گذشته مشمول ارز ترجیحی چهار هزار و 200 تومانی بوده است. اما همان‌گونه که تخصیص ارز ترجیحی در بخش‌های مختلف مشکلاتی جدی ایجاد کرده، در حوزه دانه‌های روغنی هم در کنار فساد گسترده، کاهش قدرت رقابت تولیدکننده داخلی و از بین رفتن انگیزه کشاورزان برای کشت دانه‌های روغنی، موجب شد میزان مصرف روغن نباتی به‌شدت افزایش یابد.

به گفته کارشناسان اختصاص ارز چهار هزار و 200 تومانی به روغن باعث می‌شود تا تولیدکننده داخلی توانایی رقابت با محصول خارجی را نداشته باشد ضمن اینکه زمانی که ما فضای رقابتی نداشته باشیم، کشاورز اقبالی به کاشت دانه روغنی نشان نمی‌دهد.

در عین حال بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان مصرف روغن در کشور بعد از تخصیص ارز چهار هزار و 200 تومانی افزایش یافته است، در همین زمینه یک منبع آگاه در انجمن روغن نباتی به خبرنگار مهر گفت: میزان مصرف روغن در کشور قبل از تخصیص ارز چهار هزار و 200 تومانی کمتر از 1.5 میلیون تن بوده اما بعد از تخصیص ارز چهار هزار و 200 تومانی افزایش یافته و سال گذشته (1399) حدود 2.1 میلیون تن روغن در کشور تولید و توزیع شده است.

به گفته وی، در سال 98؛ یک میلیون و 523 هزار تن روغن خام به ارزش یک میلیارد و 118 میلیون دلار و 2.3 میلیون تن دانه روغنی به ارزش یک میلیارد و 216 میلیون دلار و 2 میلیون و 334 هزار تن کنجاله به ارزش بیش از یک میلیارد دلار وارد کشور شده است.

  راهکار سوم: ‏ واردات دانه روغنی به جای روغن خام و کنجاله

همانگونه که اشاره شد، برای تأمین نیاز مردم به روغن خوراکی، دو شکل واردات یعنی واردات روغن خام و واردات دانه‌های روغنی انجام می‌شود. کارشناسان و فعالان صنعت روغن در داخل کشور معتقدند باید به سمتی برویم که سهم واردات روغن خام به حداقل رسیده و سهم واردات دانه‌های روغنی افزایش یابد. چرا که با واردات دانه‌های روغنی، ظرفیت کارخانجات روغن کشی داخلی نیز که در حال حاضر خالی و بیکار مانده، به‌کار گرفته می‌شود و اشتغال‌زایی که در پی دارد. این اقدام نیازمند اصلاح برخی سیاست‌های تعرفه‌ای است.

  سیاست‌های غلط منجر شده صنایع روغن کشی هم به تصفیه روغن روی آورند!

رئیس مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی اذعان کرد: در حال حاضر ما روغن خام، کنجاله و دانه را به‌صورت جداگانه وارد می‌کنیم در حالی که این سیاست درست نیست. ظرفیت صنایع روغن کشور 10 میلیون تن است در حالی که این سیاست موجب شده که صنایع روغن‌کشی ما نیز به تصفیه روغن روی بیاورد.

علی کیانی‌راد، گفت: در حال حاضر دانه وارداتی به کشور عمدتاً دانه سویا است. اگر فقط دانه وارد کشور کنیم و آن را در اختیار صنایع قرار بدهیم کارخانجات روغن کشی روغن آن را استحصال می‌کنند و کنجاله آن را نیز در اختیار تولیدکنندگان دام و طیور قرار می‌دهیم ضمن اینکه به‌مرور با افزایش تولید دانه‌های روغنی در داخل می‌توانیم نیاز صنایع به تأمین دانه وارداتی برای مصارف داخلی روغن رانیز مرتفع کنیم.

وی افزود: متأسفانه ما ماده خام (محصولات کشاورزی یا نفت) صادر می‌کنیم و مواد فرآوری شده وارد می‌کنیم در حالی که این روند دردنیا کاملاً برعکس است. به شرط حذف ارز چهار هزار و 200 تومانی ما می‌توانیم دانه روغنی وارد کنیم صنایع روغن‌کشی روغن آن را استحصال و روغن را صادر کنند ضمن اینکه برای تولید داخل نیز مزیت رقابتی ایجاد می‌شود و با این شرایط به‌راحتی می‌توانیم به خوداتکایی 50 درصدی در تولید دانه‌های روغنی برسیم.

صنایع روغن‌کشی خواستار تأمین ذخایر استراتژیک روغن و کنجاله از طریق واردات دانه‌های روغنی شدند

همچنین در اسفندماه سال گذشته انجمن صنایع روغن‌کشی در نامه‌ای به قائم مقام وزیر صمت وقت خواستار تأمین ذخایر استراتژیک روغن خام و کنجاله از طریق واردات دانه‌های روغنی شد. در این نامه برای کاهش وابستگی به واردات پیشنهاد شده بود؛

1- تعرفه واردات روغن خام و کنجاله به صورتی تعیین شود که واردات دانه (مواد اولیه) نسبت به واردات کنجاله و روغن خام (محصول نهایی) دارای اولویت باشد (همانند تعرفه سال جاری).

2- شرکت بازرگانی دولتی ایران و پشتیبانی امور دام به جای واردات مستقیم روغن خام و کنجاله سویا، دانه روغنی سویا وارد و از محل واردات دانه اقدام به تأمین ذخایر استراتژیک روغن خام و کنجاله سویا نمایند.

3- اولویت‌دهی تخصیص ارز برای تأمین کنجاله و روغن خام به دانه‌های روغنی.

دبیر انجمن صنفی صنایع روغن‌کشی ایران با تأکید بر اینکه وزارت جهاد کشاورزی باید در این زمینه سیاست‌گذاری‌های درست و لازم را انجام دهد، افزود: سیاست تعرفه‌گذاری یکی از این راهکارهاست، تعرفه کالای نهایی یعنی روغن و کنجاله باید بالاتر از دانه باشد مثل اتفاقی که سال گذشته افتاد که این امر واردات دانه و تولید آن را به جای واردات کنجاله و روغن سودآورتر می‌کند بنابراین واردکنندگان نیز به واردات دانه یا تولید آن در داخل روی می‌آورند.

محمد جعفری، یادآور شد: تعرفه‌گذاری و تخصیص ارز برای واردات دانه ازجمله حمایت‌هایی است که دولت می‌تواند در زمینه توسعه کشت داخلی انجام دهد.

وی ظرفیت تولید کارخانجات روغن کشی را پنج میلیون و ٤٠٠ هزارتن اعلام کرد و گفت: در حال حاضر از حدود ٢ و نیم میلیون تن از ظرفیت خود استفاده و روغن کشی می‌کنیم که این باید اصلاح شود.

  راهکار چهارم: مصرف سرانه اصلاح شود، ضریب خوداتکایی تا 70 درصد قابل افزایش است

همان‌گونه که اشاره شد، یکی از تبعات عجیب تخصیص یارانه سنگین ارزی به واردات روغن خام، افزایش شدید مصرف سرانه داخلی است. یعنی به جای اینکه در این بخش شاهد مصرف بهینه و استاندارد باشیم، بدلایلی که در جای خود قابلیت بررسی و توجه جدی دارد، مصرف روغن بین مردم به‌شدت افزایش یافته است.

مجری وقت طرح توسعه‌های دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی سال گذشته گفته بود: در صورت حذف ارز ترجیحی از واردات کالای نهایی و حل مشکل سرانه روغن، می‌توانیم در حوزه دانه‌های روغنی تا 70 درصد خوداتکا شویم.

علیرضا مهاجر، با اشاره به لزوم فرهنگ‌سازی برای این مسئله افزوده بود: کشور ما هم‌اکنون در شرایط تحریم و جنگ اقتصادی قرار دارد ضمن اینکه مصرف زیاد روغن خسارات جانی زیادی به افراد وارد می‌کند و سلامت آنان را به خطر می‌اندازد به همین دلیل باید مصرف این کالا به اندازه باشد اما متأسفانه شاهد تبلیغات گسترده در این زمینه بویژه از سوی رسانه ملی هستیم که این دو در تضاد با هم هستند.

مجری طرح دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی درباره طی سال‌های گذشته که طرح اجرا شده آیا مصرف سرانه روغن در کشور کاهش یافته است؟، گفت: ما هر کجا که می‌توانستیم و به هر میزان که وقت در اختیار داشتیم درباره لزوم کنترل مصرف روغن و کاهش مصرف سرانه آن صحبت کردیم و توانستیم میزان افزایش سرانه مصرف را تقریباً ثابت نگه داریم و حدود سه سال است که مصرف سرانه در همان حدود 21 کیلوگرم مانده در حالی که اگر این تبلیغات انجام نمی‌شد مصرف سرانه به 24 تا 25 کیلوگرم می‌رسید و وابستگی ما به خارج از کشور در این حوزه 100 درصد می‌شد.

زهرا مهدوی