زنگ خطر زمین برای کرمانشاه

براساس اعلام سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی به غیر از گیلان، تمام استان‌های کشور یا با پدیده فرونشست زمین روبه‌رو شده‌اند و یا در آستانه آن قرار دارند.

تاکنون بسیاری از استان‌های کشور همچون اصفهان، همدان، یزد، بوشهر، هرمزگان، تهران، مرکزی، خراسان‌های شمالی، رضوی و جنوبی و گلستان با پایین رفتن سطح وسیعی از زمین یا همان فرونشست روبه رو شده‌اند و یا حتی شاهد ایجاد حفره‌های بزرگی در دل زمین تحت عنوان «فروچاله» بودند.

زمین‌شناسان برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی و خشک‌سالی‌های پیاپی را دلیل اصلی بروز این پدیده عنوان می‌کنند؛ موضوعی که در سال‌های اخیر کارشناسان نسبت به بروز آن در کرمانشاه نیز هشدار داده‌اند.

براساس آمار‌های اعلام‌شده 500 دشت دارای آب شیرین کشور ازنظر فرونشست زمین به وضعیت بحرانی رسیده‌اند که از این آمار 18 دشت در استان کرمانشاه قرار دارد.

آخرین برآوردهای صورت‌گرفته توسط شرکت آب منطقه‌ای نشان می‌دهد که سالانه یک میلیارد و 300 میلیون متر مکعب آب وارد منابع زیرزمینی کرمانشاه و در مقابل یک میلیارد و 400 میلیون متر مکعب از این منابع برداشت می‌شود؛ یعنی سالانه 100 میلیون متر مکعب اضافه‌برداشت است.

* 2 دشت با شرایط فوق بحرانی

به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه نه‌تنها تمام دشت‌های این استان ازنظر برداشت آب‌های زیرزمینی بحرانی هستند، بلکه دو دشت «روانسر، سنجابی» و «شیان و حسن‌آباد» وضعیتی فراتر از بحرانی را تجربه می‌کنند.

«علیرضا شهلایی» هشدار داد که پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در کرمانشاه به حدی بحرانی شده که احتمال بروز پدیده فرونشست در این استان جدی است.

سال آبی گذشته درمجموع 297 میلی‌متر باران در سطح این استان بارید که نسبت به سال قبل 34 درصد کاهش داشت و درنهایت منجر به کاهش 60 درصدی روان‌آب‌ها و کاهش 70 درصدی آب چشمه‌ها در کرمانشاه شد.

به گفته شهلایی هرچند فعلاً ازنظر تأمین آب شرب مشکلی وجود ندارد، اما وضعیت منابع آبی استان بحرانی است.

وی در این رابطه گفت: در استان کرمانشاه 12 سد مخزنی با ظرفیت یک میلیارد و 350 میلیون متر مکعب وجود دارد که ذخیره آن‌ها اکنون به 727 میلیون متر مکعب یعنی 54 درصد رسیده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه افزود: همچنین بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌های استان همچون «یاوری»، «روانسر»، «نژیوران» و «میله‌سر» و بخش‌هایی از رودخانه‌های مهم همچون «گاماسیاب»، «مرگ»، «قره‌سو»، «رازآور» و «راوند» خشک شدند.

* برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی

شهلایی به برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به‌عنوان دیگر عوامل بحرانی شدن دشت‌ها اشاره کرد و گفت: متأسفانه برخی از کشاورزان برخلاف قانون اقدام به کشت محصولات پُرآب‌بر همچون برنج می‌کنند که منجر به تخلیه آب‌های زیرزمینی می‌شود.

براساس برآوردهای شرکت آب منطقه‌ای در استان کرمانشاه حدود 17 هزار حلقه چاه وجود دارد که پنج هزار حلقه آن غیر مجاز است؛ نه‌تنها هیچ محاسبه دقیقی از برداشت آب از چاه‌های غیر مجاز وجود ندارد، بلکه هنوز هم کنتور هوشمند روی بسیاری از چاه‌های مجاز نصب نشده که همین موضوع امکان تخلف و اضافه‌برداشت را برای کشاورزان متخلف آسان می‌کند.

مدیرعامل این شرکت توضیح داد: در راستای مقابله با اضافه‌برداشت از منابع آب زیرزمینی برخورد جدی با چاه‌های غیر مجاز و نصب کنتورهای هوشمند را به‌صورت ویژه در دستور کار قرار داده و تاکنون بسیاری از چاه‌های غیر قانونی را تخریب کرده‌ایم.

علاوه‌بر آب منطقه‌ای سازمان جهاد کشاورزی نیز موظف شده است که در راستای مدیریت منابع آب و مقابله با اضافه‌برداشت از منابع آب زیرزمینی دست به اقدام بزند؛ به‌نحوی که سازمان جهاد کشاورزی اعلام کرده است کشت محصولات پُرآب‌بر ازجمله برنج در استان ممنوع بوده و درصورت مشاهده با همکاری دستگاه قضائی برخورد خواهد شد.

هرچند برنامه‌های ضربتی برای جلوگیری از اضافه‌برداشت از منابع زیرزمینی مفید خواهد بود، اما آنطور که از شواهد پیدا است، پدیده فرونشست زمین از تصمیمات مدیران در کرمانشاه جلوتر ایستاده و آثار خود را در دشت‌های این استان نمایان کرده است.

چندی پیش «سیدمهران وحدتی»، مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان کرمانشاه در گفت‌وگویی اعلام کرد که شواهد فرونشست زمین در چاه‌های محدوده آبخوان‌های دشت مطالعاتی روانسر سنجابی مشاهده شده که درصورت تداوم، می‌تواند این محدوده را با مشکلاتی مواجه کند.

همچنین براساس مقاله‌ای پژوهشی که در سال 1394 توسط محققان دانشگاه‌های رازی و خوارزمی با استفاده از آمار 22 ساله چاه‌ها منتشر شد، آب‌های زیرزمینی در برخی از نقاط دشت کرمانشاه ازجمله محدوده شرق این شهر با اُفت 37 متری روبه‌رو است که این موضوع احتمال بروز پدیده فرونشست در این منطقه را تشدید می‌کند.

بااین‌حال امروز پدیده فرونشست زمین به‌عنوان یک بحران جدی نه‌تنها کرمانشاه بلکه تمام کشور را تهدید می‌کند و باید به‌زودی منتظر بروز بحرانی جدی در این زمینه باشیم.

«هدایت فهیمی»، پژوهشگر حوزه منابع آبی در اظهار نظری در این رابطه گفته است: به ازای هر 10 متر پایین‌رفت آب، خاک هم سه تا 10 سانتی‌متر نشست می‌کند؛ این درحالی است که سطح اُفت آب چاه‌ها در بسیاری از مناطق کشور حتی به 200 متر نیز می‌رسد.

وی توضیح داد: به‌واسطه بروز پدیده فرونشست، دیگر جایی برای ذخیره آب در زیر زمین وجود ندارد و اگر سالیان متمادی بارندگی بسیار زیادی اتفاق بیفتد، عملاً تأثیری بر زندگی و تأمین آب شرب نخواهد داشت، چراکه با جاری شدن سیلاب‌های سطحی، این آب به‌طور طبیعی به مناطقی هدایت می‌شود که هیچ استفاده درستی از آن نخواهد شد. کما اینکه در ترسالی 98 و 99 کویر لوت به دریاچه‌ای بزرگ از آب شور تبدیل شد که نه‌تنها استفاده‌ای برای طبیعت نداشت، بلکه موجب خساراتی هم به مناطق پیرامون خود شد.

براساس اعلام دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها میانگین فرونشست زمین در دشت‌های ایران به‌طور متوسط 30 سانتی‌متر است که این آمار در برخی از دشت‌ها حتی به 54 سانتی متر نیز می‌رسد.

پیش از این بالاترین رکورد فرونشست در کره زمین 32 سانتی‌متر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود که ایران در مدت دو دهه‌ای که از قرن 21 می‌گذرد، دو بار این رکورد را یکی در سال 2010 در تهران با 36 سانتی‌متر و بار دوم در سال 2015 بین دشت فسا و جهرم با 54 سانتی‌متر، شکست.

«امیر اکبری‌گرکانی»، دکترای ژئوتکنیک در رابطه با پیامدهای پدیده فرونشست زمین توضیح داد: قطعاً موضوع فرونشست علاوه‌بر از بین بردن منابع آبی زیرزمینی و آسیب زدن به دشت‌ها، بر ساخت‌وسازها در سال‌های آینده تأثیر خواهد داشت.

وی افزود: حتی شریان‌های حیاتی مثل خطوط انتقال نیرو و لوله‌های گازرسانی و ریل‌های راه‌آهن هم تحت تأثیر قرار خواهند گرفت. به‌طور مثال ممکن است زیر یک دکل انتقال برق خالی شده و کل برق یک منطقه از مدار خارج شود. فرونشست‌ها در مناطقی درحال رخ دادن است که پروژه‌های حیاتی داریم.

به عقیده فهمی، پژوهشگر حوزه منابع آبی، تنها راه جلوگیری از اضافه‌برداشت و فرونشست زمین، تغییرات در بخش کشاورزی، تغییر الگوی کشت و جایگزین کردن بعضی از مشاغل است.

وی در این رابطه توضیح داد: دولت وظیفه دارد با تغییر کشاورزی در این مناطق بحرانی مشاغلی مانند بوم‌گردی یا صنایع دستی یا کشت گلخانه‌ای را حمایت کند. باید گیاهانی پرورش دهیم که آبیاری کم خواسته، اما ارزش اقتصادی بالایی دارند.

«رضا مکنون»، استاد دانشگاه امیرکبیر و پژوهشگر آب و محیط‌زیست در اظهار نظری در رابطه با راهکارهای مقابله با فرونشست زمین و پیامدهای آن چنین گفته است: با توجه به وزن سنگینی که در شهرهای بزرگ به زمین تحمیل می‌شود، در دشت‌های اطراف آن‌ها نباید اجازه ساخت‌وساز داده شود و کاربری این مناطق و نوع کشاورزی آن باید تغییر کند.

با تمام این اوصاف فرونشست زمین در استان کرمانشاه به نسبت دیگر استان‌ها هنوز به مرحله غیر قابل جبران نرسیده است و می‌توان با اصلاح جدی الگوی کشاورزی و مدیریت درست منابع آبی، از بحرانی‌تر شدن اوضاع جلوگیری کرد؛ ازاین‌رو سازمان‌های مربوطه باید به‌صورت جدی‌تر در این زمینه اقدام کنند.

کرمانشاه استانی پهناور در غرب ایران با 25 هزار کیلومتر مربع مساحت، یکی از استان‌های مهم از حیث کشاورزی و منابع طبیعی محسوب می‌شود؛ به‌طوری که 70 درصد مساحت استان را عرصه‌های منابع طبیعی با بیش از 527 هزار هکتار جنگل و یک میلیون و 192 هزار هکتار مرتع تشکیل داده است.

استان کرمانشاه دارای سه منطقه حفاظت‌شده شامل منطقه حفاظت‌شده بیستون با 54 هزار هکتار، بوزین و مرخیل در پاوه 23 هزار هکتار و قلاجه با حدود 43 هزار هکتار است.

یک پناهگاه حیات وحش بیستون نیز در منطقه ورمنجه در جاده سنندج وجود دارد و درمجموع استان کرمانشاه دارای چهار منطقه شکار و تیراندازی ممنوع به مساحت 161 هزار هکتار است.

استان کرمانشاه دو میلیون نفر جمعیت ساکن در 14 شهرستان، 31 بخش، 32 شهر، 86 دهستان و دو هزار و 595 آبادی دارد و 2.4 درصد جمعیت کشور در این استان سکونت دارند که از این تعداد 75 درصد در نقاط شهری و 25 درصد در نقاط روستایی زندگی می‌کنند.