مشاغل آلاینده و مزاحم، گره کوری منتظر سرانگشت تدبیر

آیا وقت آن نرسیده تا پس از گذشت چندین دهه اعضای شورا، شهردار، استاندار و تصمیم‌گیران شهر یک‌بار برای همیشه اقدام به تصمیم‌گیری نهایی برای خارج کردن مشاغل مزاحم و آلاینده کنند؟

کارشناسان بر این نکته تأکید دارند که پیامدهای توسعه شهرنشینی به‌صورت آلودگی آب‌وهوا و محیط‌زیست شهری، تهدیدی جدی برای سلامتی و ایمنی شهروندان به‌شمار می‌رود و امروزه بسیاری از مناطق شهری به‌عنوان کانون‌های جمعیتی و فعالیت‌های اقتصادی، با تمرکز بالای واحدهای آلاینده محیط‌زیست مواجه شده‌اند؛ این مسئله به‌عنوان یکی از معضلات جدی امروزه فرا روی توسعه شهری تلقی می‌شود.

این صاحب‌نظران مهم‌ترین مسائل حاصل از مشاغل مزاحم شهری را عدم اعتدال در سیمای منظر شهری، مسائل عارض بر کاربری‌ها، ناسازگاری هم‌جواری، مسائل زیست‌محیطی و اکولوژی شهری شامل آلودگی هوا، خاک، صوت، فاضلاب و مسائل جمعیتی ازنظر اجتماعی، روانی و اقتصادی و مسائل ترافیکی (تردد بیش از حد وسایل نقلیه در شبکه‌های ارتباطی) می‌دانند که ساکنین محلی به‌عنوان اصلی‌ترین ذی‌نفعان در محیط شهری، از این ناسازگاری و مسائل ناشی از آن رنج می‌برند و مجبور به زندگی در محیطی هستند که اصول و معیارهای استقرار صنایع در آن به‌هیچ‌وجه رعایت نشده، بنابراین سامان‌دهی فضایی و جایگزینی مطلوب صنایع و کارگاه‌های مزاحم به‌گونه‌ای که بتواند در مجموعه تکاپوی حیات شهر نقش واقعی ایفا کند، از ضروری‌ترین برنامه‌های توسعه کالبدی شهرها محسوب می‌شود.

به دیگر معنا مزاحمت‌ها و گرفتاری‌هایی که مشاغل مزاحم برای ساکنان واحد‌های مسکونی یا تجاری ایجاد می‌کنند، به یکی از دغدغه‌های اساسی شهروندان تبدیل شده که متأسفانه در بسیاری مواقع هیچ راهکاری برای مقابله با این مشکل هم وجود ندارد و حتی عمدتاً پیگیری‌ها و اعتراضات شهروندان هم بی‌نتیجه می‌ماند، چرا؟ شاید به این خاطر که هنوز یا راهکاری اساسی برای اجرای قوانین و مقررات درباره مشاغل مزاحم تدوین نشده و یا اگر هم تدوین شده، فاقد ضمانت اجرایی لازم است.

اما بااین‌حال نباید فراموش کنیم که مشاغل مزاحم فی‌نفسه مشاغل غیر مجاز نیستند و حتی به‌نوعی با زندگی روزمره مردم گره خورده‌اند، اما عموماً به‌دلیل نداشتن موقعیت مکانی مناسب، استقرار نامناسب و ناسازگار بودن با دیگر مشاغل علاوه‌بر ایجاد مزاحمت‌های فیزیکی و اختلال در عبورومرور برای شهروندان، مانند نقطه‌های سیاهی شده‌اند که سیمای شهرها را نیز خدشه‌دار کرده‌ و به‌نوعی عاملی برای آلودگی بصری محسوب می‌شوند.

البته براساس آیین‌نامه سامان‌دهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری، شهرداری‌ها موظف‌اند به‌منظور رفع مزاحمت مشاغل و اصناف مزاحم متناسب با وضعیت فعالیت، مکان استقرار و ماهیت شغلی آن‌ها، نسبت به ‌حکم انتقال، جابه‌جایی یا رفع مزاحمت از طریق اصلاح فرآیند کار، تغییر فعالیت یا نوسازی اقدام کنند.

مضاف بر اینکه طبق بند 20 ماده 55 قانون شهرداری، ایجاد و تأسیس کلیه اماکن اعم از کارخانه‌ها، کارگاه‌ها، تعمیرگاه‌ها، دکان‌ها و غیره که مخل آرامش و آسایش ساکنین باشد، ممنوع است و تشخیص مصادیق فوق که موجب سلب آرامش و آسایش شود، طبق قانون برعهده شهرداری است. بر همین اساس 28 رده شغلی که مزاحمت‌های ذاتی ناشی از شغل را برخوردارند، تعیین شده‌اند؛ البته ممکن است در این میان مشاغلی هم فی‌نفسه مزاحمت و آلایندگی نداشته باشند، اما آثار فعالیتی آن‌ها برای همسایگان و شهروندان ایجاد مشکلاتی کند که طبعاً ذیل این قوانین قرار خواهند گرفت.

   ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری شاید وقتی دیگر...!

و اما هرچند مسئولان و مدیران گذشته تا حال همدان هم ضمن اشاره به اینکه حضور صنایع و کارگاه‌های مزاحم در بافت شهری و فعالیت آن‌ها در این ساختار می‌تواند علاوه‌بر مشکلات اجتماعی و فرهنگی بر میزان آلودگی‌های زیست‌محیطی شهر بیفزاید و خطرات ناشی از این آلاینده‌ها را بیشتر کند و یا در وجه دیگر نیز در سخنرانی‌های همایشی و تبلیغاتی به‌خصوص در ایام انتخابات اعلام کرده و می‌کنند که مشاغلی که به‌دلیل آلودگی و ایجاد مزاحمت زیاد و شرایط ناایمن نمی‌توانند در محدوده شهر فعالیت کنند، مشمول تعطیلی و انتقال قطعی به خارج از شهرها و یا شهرک‌های صنعتی یا مجتمع‌های صنفی مجاز و شهرک‌های کشاورزی بوده و شهرداری‌ موظف است براساس نقش سلبی خود در مدیریت شهری ضمن مکان‌یابی جدیدی باید برای هدایت این مشاغل به محیط‌ مناسب اقدامات لازم را معمول دارد، اما واقعیت این است که وجود صدها واحد فعال در موضوعاتی چون آهنگری‌، جوشکاری‌، صافکاری‌، تراشکاری‌، جلوبندی‌، تعویض‌ روغنی‌، مکانیکی‌ انواع خودرو‌های بنزینی و گازوئیلی، تعمیرگاه‌های انواع موتورسیکلت و موتور چاه و سمپاش، نجاری‌، آلومینیوم‌سازی، آپاراتی‌، سنگ‌فروشی‌، رنگ‌فروشی‌، مصالح‌فروشی‌، آهن‌فروشی‌ و غیره، تنها بخشی از فهرست مشاغل مزاحم است که با وجود همه صحبت‌های پیشین، همچنان سال‌ها است که چه به‌صورت انفرادی و چه گروهی و راسته‌بازاری، در جای جای شهر همدان جا خوش کرده و به فعالیت مشغول‌اند. درحالی که تاکنون نیز فکری اساسی و عملی برای خارج کردن آن‌ها از متن و بطن شهر صورت نگرفته است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که پراکندگی ناموزون این واحد‌های آلاینده و مزاحم در حاشیه و بافت شهر همدان و مکان‌گزینی نامناسب آن‌ها (به‌خصوص آن دسته از واحد‌هایی که در مجاورت مراکز تفریحی و گردشگری، آثار تاریخی و فرهنگی قرار گرفته‌اند) به‌گونه‌ای است که رسماً فضای پیرامونی خود را بلعیده و هیچ فضای تنفسی را برای شهروندان و گردشگران باقی نگذاشته‌اند؛ بنابراین سامان‌دهی فضایی و جایگزینی مطلوب صنایع و کارگاه‌های مزاحم به‌ شکلی که بتواند در مجموعه تکاپوی حیات شهر نقش واقعی ایفا کند، از ضروری‌ترین برنامه‌های توسعه کالبدی شهرها است.

توجه به این نکته از آن حیث مهم است که این واحد‌ها مشکلات زیادی را در موضوعات اجتماعی، فرهنگی، گردشگری و غیره در سطح شهر همدان به همراه داشته‌اند که در آینده نه‌چندان دور و با توجه به توسعه سریع شهر، اثرات این پراکندگی نامناسب بر سلامت جسمی و روحی شهروندان و نیز اثرات سوء و نامطلوب بر سیمای شهرها هرچه بیشتر نمایان خواهد شد.

هرچند براساس قانون سال‌ها است که شهرداری‌ها موظف شده‌اند تا به‌منظور رفع مزاحمت مشاغل و اصناف مزاحم متناسب با وضعیت فعالیت، مکان استقرار و ماهیت شغلی آن‌ها، نسبت به صدور حکم انتقال، جابه‌جایی یا رفع مزاحمت از طریق اصلاح فرآیند کار، تغییر فعالیت یا نوسازی کنند، اما قطعاً این کار تنها به حرف ساده و آسان است و عملاً نه منطقی بوده و نه بهترین راه! زیرا این کار هم مثل همه طرح‌های نظام شهری نیازمند یک سلسله‌اقدامات مرحله‌ای و کارشناسی‌شده و به‌صورت ویژه ایجاد زیرساخت‌های لازم است که تاکنون نیز مهیا نشده، بنابراین تا زمان تحقق این موضوع لاجرم باید همه شهر نسبت به تبعات این هم‌جواری صبور و بردبار باشند.

در این خصوص صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که در این بُعد از سامان‌دهی مشاغل و اصناف مزاحم ما با چند گزاره اساسی مواجه هستیم؛ ابتدا بهداشت محیط و فضای کار است که غالباً و بنا بر تجربه، تا به اینجا آنچه مشاهده شده گواه این است که صاحبان مشاغل و کارفرما‌ها به‌ویژه در این نوع مشاغل علقه و عزمی جدی در رعایت موازین بهداشتی و ایجاد دستورالعمل‌های خاص نداشته‌اند.

درعین‌حال از منظر ایمنی و حفاظت این مشاغل در سطح شهر موضوعات گوناگونی مورد توجه است. زیرا این مشاغل به اقتضای شرایط خاص خود و صدالبته در بسیاری موارد به‌دلیل فقدان فضای ناکافی و گستره محدود علاوه‌بر محیط کار و فعالیت، انبارهایی را نیز برای نگهداری مواد مورد‌ نیاز خود در اختیار دارند و به‌دلیل وجود مواد گوناگون، غالباً سریع‌الاشتعال، شیمیایی و خطرناک بوده و مخاطرات بسیاری را برای مردم و ساکنان محدوده شغل مورد‌ نظر ایجاد می‌کنند که هریک نیازمند کنترل‌های بسیار دقیق هستند.

همچنین بین مشاغل و اصناف گوناگون اعم از مزاحم یا غیر مزاحم نیز همواره اشخاص و افراد گوناگونی حضور دارند که هریک متولد‌شده و پرورش‌یافته نوع خاصی از فرهنگ و آداب و رسوم هستند که نوع برخورد و عقیده خود را در مواجهه با موضوعات و سیاست‌های گوناگون دارند که همین امر بر ساختار فرهنگی، اجتماعی، گردشگری و غیره شهر نیز طبعاً تأثیرگذار خواهد بود.

حالا بماند که این‌گونه اصناف و مشاغل هم بنا به استفاده از مواد، ابزار و ماشین‌آلات گوناگون جهت انجام فعالیت‌های تولیدی خود، طبیعتاً ضایعات، پسماند‌ها و آلاینده‌های گوناگونی را نیز تولید می‌کنند که هریک به نوبه خود برای محیط شهری و شهروندان مخاطره‌آمیز خواهد بود؛ بنابراین بسیار ضروری و لازم است تا در راستای کاهش این مخاطرات هرچه سریع‌تر و در امتداد یک کار کاملاً کارشناسی‌شده با لحاظ کردن همه وجوه و زوایای این موضوع، اقدام به ایجاد شهرک‌های تمرکزی و تخصصی در اطراف شهر کرده تا به‌تدریج بتوان این صنف‌های مزاحم و آلاینده را به آن‌جا منتقل کرد.

البته بسیار ضروری است که صدور مجوز کسب‌وکار برای متقاضیان این مشاغلی نیز مشروط به این شود که محل کارشان با فاصله مناسبی از مناطق مسکونی قرار گیرد تا آلودگی زیست‌محیطی و سروصدای ناشی از فعالیت آن‌ها موجب سلب آسایش شهروندان نشود.

و اما یکی از نکات بسیار مهم توجه به این واقعیت است که نمی‌توانیم و حتی ممکن هم نیست که تمام سختی کار را به دوش صاحبان این مشاغل بیندازیم و از آن‌ها بخواهیم یک‌تنه تمام عواقب خارج‌ کردن مغازه و کارگاه‌شان به خارج از شهر را به دوش بکشند و یا با یک اخطار و تهدید و اقدام به پلمب این واحد‌ها، شهرها را از شر آن‌ها راحت کرد.

زیرا توسعه شهری و توسعه صنعتی لازم و ملزوم یکدیگر بوده، به‌طوری که این ملازمت از یک‌سو امکان رفع نیازهای شهروندان را فراهم می‌کند و از سوی دیگر اصرار به این کار به‌صورت یک‌جانبه همه ابعاد زندگی صاحبان این حرف را دچار تغییرات دامنه‌دار و عمیقی خواهد کرد. درواقع انتقال هرکدام از این صنف‌ها با توجه به نیازی که برای هماهنگی‌های مختلف بین دستگاه‌های متولی و مسئول وجود دارد، شاید سال‌ها زمان ببرد، به‌خصوص وقتی پای واحد‌های بزرگ صنعتی به میان آمده و یا بحث ارزش‌گذاری و یا معاوضه زمین و ملک به میان بیاید و تازه آن وقت است که مقاومت‌هایی نیز در این زمینه به‌وجود آمده که اجرا و پیشرفت کار را کُند و یا حتی متوقف می‌کند.

   از حرف‌های مردم تا درد دل شاغلان و فعالان

و اما این نوشتار سعی بر آن دارد تا به‌مناسبت روی کار آمدن اعضای شورای و نیز انتخاب شهردار جدید، با بیان و توضیح جنبه‌هایی از موضوع لزوم سامان‌دهی مشاغل و اصناف مزاحم و تبعات حاصل از این پدیده، یک تصویر کلی از این معضل اجتماعی ارائه و تبعات آن را نمایش دهد، گو اینکه عمیقاً نیز امیدوار است تا با مساعدت و جدیت همه دستگاه‌های مدیریت شهری و نیز تصمیمات عُقلایی نهادهای ذی‌ربط، هرچه سریع‌تر با تعیین تکلیف این واحد‌ها، فضای شهری مناسب‌تری جهت زندگی مردم فراهم شود. زیرا همان‌گونه که پیش‌تر نیز گفتیم، سامان‌دهی فضایی و جایگزینی مطلوب صنایع و کارگاه‌های مزاحم به‌گونه‌ای که بتواند در مجموعه تکاپوی حیات شهر نقش واقعی ایفا کند، از ضروری‌ترین برنامه‌های توسعه کالبدی شهرها است.

در این خصوص گفت‌وگوی‌های صورت‌گرفته با تعدادی از شهروندان همدانی (50 نفر خانم و آقا) مؤید این واقعیت است که هرچند وجود این مراکز برای شهر و شهروندان لازم و ضروری است و هرگونه انفکاک یا دوری دسترسی به آن‌ها ابتدا برای خود مردم مشکل‌ساز خواهد شد، اما:

- تقریباً همه نفرات حاضر در این سلسله‌گفت‌وگو‌ها معتقدند که فعالیت این دست واحدها در سطح شهر دیگر به صلاح نبوده و باید به خارج شهر منتقل شوند.

- این گروه بر این باورند که وجود این مشاغل باعث ایجاد نمایه‌های زشت بصری برای شهر شده است

- 41 شهروند با اشاره به مخاطرات و تهدیدات این مشاغل، معتقدند که شیوه فعالیت و انبارداری آن‌ها به موازات عدم رعایت اصول اولیه ایمنی، باعث بروز نگرانی‌های عدیده برای هم‌جواران و رهگذران می‌شود

- 36 نفر معتقدند که با جابه‌جایی این مراکز، فضای بیشتری برای ایجاد اماکن تفریحی، تجاری، مسکونی و گردشگری لوکس و شیک فراهم خواهد شد

- همین گروه وجود این مراکز را به‌نوعی باعث بروز سوء تبلیغ و برداشت ‌های نادرست از چهره فرهنگی گردشگری شهر در اذهان عمومی به‌خصوص گردشگران قلمداد کردند

- 33 نفر وجود این مراکز و واحد‌ها را مهم‌ترین علت بروز ترافیک، سد معبر و کُندی عبورومرور محسوب می‌کنند

- بروز مشکلات رفتاری و ناهنجاری‌های اجتماعی در این صنوف مهم‌ترین علت عنوان‌شده از سوی 28 شهروندی بود که معتقدند بودند خروج این مشاغل از سطح شهر ضروری است

- از دید 28 نفر با توجه به نیاز به فضای کار بیشتر و فرسودگی بافت اکثر این واحد‌ها، جابه‌جایی و انتقال آن‌ها به مراکز نوساز، مقاوم و دارای فضای کار و انبار‌های بزرگ‌تر و ایمن‌تر، بهترین بهانه برای جابه‌جایی آن‌ها است

- 14 نفر از شهروندان همدانی معتقدند با ایجاد راسته‌بازارها و سراها و بازارچه‌های تخصصی جدید برای هر صنف، مردم و مراجعان بهتر و سریع‌تر می‌توانند نسبت به تأمین نیازهای خود اقدام کنند

* حاضر به قبول جابه‌جایی هستیم، اما...

و اما در گفت‌وگو با نزدیک به 40 نفر از فعالان مشاغل و مالکان واحدهای آلاینده و مزاحم نیز این‌گونه مطرح می‌شود که به‌دلیل تنگی جا و لزوم وسعت‌بخشی به فضای فعالیت، راهکار رفتن به شهرک‌های تخصصی بسیار مطلوب و خوشایند است، اما منوط به اینکه:

-ارزش ملک و واحد آن‌ها براساس قیمت روز پرداخت شده و یا به ایشان اجازه داده شود تا نسبت به تغییر کاربری در آن اقدام کنند؛ مضاف بر اینکه این شهرک‌ها باید قبلاً و با لحاظ کردن همه پیش‌نیازها (ایمنی خدماتی رفاهی اسناد مالکیت و غیره) ساخته و آماده شده و سپس نسبت به انتقال واحدها اقدام شود

- مدل انتقال همه واحدها به‌صورت یکپارچه و عمومی بوده و شامل استثنا و تبعیض برای فرد یا صنف خاصی نشود

- ارائه تسهیلات مالی برای خرید و اجاره مغازه در شهرک‌های صنعتی یا کاهش عوارض پرداختی به شهرداری به‌عنوان تسهیلات تشویقی برای آن‌ها محسوب شود

- امکانات لازم برای رفت‌وآمد به محل (هم برای مردم و هم مالکان و شاغلان) تأمین شود

- با تشویق و اجبار شهروندان به اینکه خدمات مورد نیازشان را در شهرک‌های تخصصی دریافت کنند، نسبت به رونق‌گیری این مراکز اقدام شود

- در وهله آخر با برنامه‌ریزی برای استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی و شرکت‌های تعاونی‌ صنوف در امر سامان‌دهی با ارائه تسهیلات، مشوقات، تسهیل و کمک به گرفتن مجوزات لازم از کارگروه‌ها و کمیسیون‌های مربوط و پرداخت تسهیلات بانکی قرض‌الحسنه، نسبت به رونق‌بخشی به این شهرک‌ها اقدام شود