شتاب تولید علم در ایران امیدبخش و فرآیند ثبت اختراع ناامیدکننده است

دکتر طیبه مدرکیان به این سؤال و دیگر سؤالات خبرنگار سپهرغرب پاسخ خواهد داد؛ این بانوی افتخارآفرین همدانی که از شیمیدان‌های برتر دنیاست از سال 1379 به‌عنوان هیئت‌علمی در دانشگاه بوعلی سینا فعالیت خود را آغاز کرده و از سال 1398 جزو فهرست یک درصد برتر دانشمندان بین‌المللی و پژوهشگر برتر شیمی تجزیه ایران قرار گرفته، علاوه بر این کسب عنوان برنده دومین جشنواره ملی زن و علم (جایزه دکتر مریم میرزاخانی) به انتخاب انجمن شیمی و قرار گرفتن در زمره یکی از سرآمدان علمی کشور تنها گوشه‌ای از افتخارات و عناوین این بانوی دانشمند همدانی است؛ آنچه می‌خوانید ماحصل گفت‌و‌گو با او در بعدازظهر یک روز پاییزی است.

*خانم دکتر لطفاً به‌عنوان نخستین سؤال بفرمایید جایگاه و اهمیت علم در دنیای امروز چگونه است؟

علم در دنیای امروز سهم بسیار ویژه‌ای دارد، شما زندگی اجتماعی را که نگاه می‌کنید وابسته به علم است، همه پیشرفت‌های فناوری و رفاه مردم به پیشرفت علمی برمی‌گردد، کشورهایی که ازنظر علمی پیشرفت‌های خوبی داشته‌اند رفاه و آسایش بهتری دارند و سعی می‌کنند شرایط را برای زندگی بهتر فراهم کنند و این همه ابعاد زندگی انسان‌ها را در جامعه علم‌محور تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ به‌عنوان مثال در رابطه با آلودگی محیط زیست کشورهایی که دلواپس محیط زیست هستند از نظر علمی در جایگاه بالاتری قرار داشته و راهکارهای بهتری ارائه می‌دهند در واقع آن‌ها تلاش می‌کنند کره زمین را از آلودگی نجات دهند. برعکس کشورهایی که در زمینه علم فقیر هستند در این حوزه کار خاصی انجام نمی‌دهند.

*رابطه علم و قدرت چیست و به عبارتی نقش تولید علم در قدرتمندی کشور چگونه است؟

شما هر چه عالم‌تر باشید در همه عرصه‌ها قدرتمندترید. شما وقتی در شاخه‌های مختلف علم حرفی برای گفتن داشته باشید و آن را به منصه ظهور برسانید می‌توانید بگویید در این زمینه صاحب‌نظرید و امتیاز آن کار مال شما باشد، کشورهای جهان اول و قدرتمند، کشورهایی هستند که از نظر علمی بالاترند، بهترین دانشگاه‌ها، بهترین دانشمندان و بهترین فارغ‌التحصیلان در کشورهای قدرتمند دنیا هستند. لازمه قدرتمند بودن یک کشور وجود عالمان با سواد، درستکار و مسئولیت‌پذیر است.

*وضعیت تولید علم در کشور ما به چه صورت است؟

خوشبختانه در راستای تولید علم در کشور ما گام‌های خوبی برداشته شده و اگر آمارهای معتبر را نگاه کنیم می‌بینیم تولیدات علمی شتاب خوبی دارد و کارهای زیر بنایی خوبی در این زمینه انجام شده، دانشگاه‌ها رشد بسیار بالایی داشته‌اند و نتیجه این تحقیقات در خودکفایی بخش‌های مختلف مشهود است.

*پس شما معتقدید ما با رشد منفی یا ایستایی در این عرصه مواجه نیستیم؟ با «کاهش شتاب رشد تولید علم» چطور؟

بله ببینید کاهش شتاب رشد علم وجود دارد اما رشد منفی خیر؛ شاید یکی از دلایل این کاهش به ضعف امکانات برمی‌گردد. لازمه پیشرفت علمی این است که امکانات داشته باشیم. لازمه اینکه محققان بتوانند کار تحقیقاتی انجام دهند، وجود ابزارها، آزمایشگاه‌ها و تجهیزات خاص است که همه این‌ها به بودجه احتیاج دارد، تلاش ما در شرایطی که کشور در شرایط تحریم قرار دارد این است که خودمان کاری کنیم و وابسته به کشورهای دیگر نباشیم اما در برخی موارد این مسئله راحت نبوده و یا امکان‌پذیر نیست شاید این‌ها سنگ‌های مسیر است که شتاب رشد را کم می‌کند اما همه این موارد را باید با تلاش بیشتر جبران کنیم و با پیدا کردن راهکارهای جایگزین و ساخت دستگاه‌ها و تجهیزات جدید این کار را انجام دهیم.

*چرا شتاب رشد تولید علم تا این اندازه مهم و مورد تأکید است؟

برای پیشرفت جامعه و داشتن یک کشور قدرتمند و برای اینکه در دنیای کنونی حرفی برای گفتن داشته باشیم باید یک کشور باسواد و عالم باشیم باید علم ما به‌روز باشد و با دنیا همراه باشیم نمی‌توانیم در یک جزیره زندگی کنیم که با دنیا در ارتباط نباشیم. برای این‌که بتوانیم حرف برای گفتن داشته باشیم، کشور را مطرح کنیم و از جوانب مختلف علمی در جهان عرض اندام کنیم باید بتوانیم در تولید علم پیشرفت کرده و در شاخه‌های مختلف علمی حرفی برای گفتن داشته باشیم. بدون علم، قدرت و جایگاه داشتن خیلی مفهومی ندارد.

*بسیار خوب؛ سؤال بعدی این که آیا مقالات کشور ما در نشریات شاخص و تأثیرگذار دنیا مورد توجه است؟

بله؛ خوشبختانه محققان و دانشمندان برجسته‌ای در شاخه‌های مختلف علوم داریم که مقالات بسیار خوبی دارند و تأثیرگذار هستند. جایگاه علمی ایران امیدبخش بوده و طبق آمار موجود درصد بالایی از مقالات ما در نشریات معتبر چاپ می‌شوند که این اواخر رشد بسیار خوبی داشته است.

*چرا نسبت مقالات و اختراعات در ایران نابرابر و فاصله آن‌ها زیاد است؟ تا جایی که من می‌دانم به ازای هر 800 مقاله در کشور، تنها یک اختراع ثبت می‌شود.

این تصور که هر مقاله‌ای باید اختراع شود اصلاً درست نیست؛ مقاله نتیجه کار پژوهشی است و برای داشتن یک اختراع باید سال‌ها کار کرده باشید، سال‌ها تحقیق کرده باشید و فرآیند آن تحقیقات و مقالات را به‌صورت اختراع دربیاورید، اما این یک سوی ماجراست سوی دیگر ماجرا این است که اختراعی که شما برای ثبت آن تلاش می‌کنید برای رسیدن به ثبت چه مدت زمان نیاز دارد و چه مسیری باید طی شود؟ بگذارید مثالی را که برای خودم اتفاق افتاده برایتان بگویم. بیش از یک سال است که کاری در روند اختراع قرار دارد کارهایش انجام می‌شود اما آن‌قدر این فرآیند طولانی است که کار کهنه می‌شود! درحالی‌که این مسئله مهم است که شما بتوانید اختراع را سریع به ثبت برسانید.

به‌طور کلی فرآیند ثبت اختراعات داخلی آن‌قدر طولانی است که من به‌عنوان یک محقق خسته می‌شوم که مدام باید نگاه کنم در سامانه هیچ اتفاقی نیفتد، تماس بگیرم کسی پاسخگو نباشد و این یک مشکل بزرگ است. نمی‌توان از این مشکلات دست‌وپا گیر چشم‌پوشی کرد، بله مقاله نوشتن کار من به‌عنوان یک استاد و محقق است و خودم کار نوشتن و تحقیقات آن را انجام می‌دهم و به چاپ می‌رسانم اما وقتی وارد ثبت اختراع می‌شوم و باید با ارگان‌های دیگر کار کنم آیا ارگان‌های دیگر همراه و همگام هستند؟

بازهم تأکید می‌کنم قرار نیست هر مقاله یک اختراع باشد اختراع عصاره کارهای پژوهشی است که می‌تواند ناشی از چندین مقاله باشد که شما انجام می‌دهید.

*با این وضعیت چه باید کرد؟ نهادها و دستگاه‌های ذی‌ربط چه وظایفی دارند؟

ابتدا باید نهادها و دستگاه‌های ذی‌ربط اهمیت اختراع را بدانند، من به‌عنوان یک استاد نشان می‌دهم که چقدر این کار من، مهم و مفید است بازار هم باید این اختراع را بخواهد لازمه‌اش این است که من بتوانم آن را ثبت کنم و این فرآیند طولانی‌مدت است، در واقع معرفی به بازار مسئله مهمی است که آن‌ها حاضر باشند اختراع من را تهیه کنند نه جایگزینش را از کشورهای دیگر.

*سهم نخبگان و دانشمندان در این میان چیست؟

خوشبختانه نخبگان و دانشمندان ما به‌خوبی سهم خود را ادا می‌کنند البته این کافی نیست اما دارند تمام تلاش خود را می‌کنند و گواه ادعای من رشد تولید علم در ایران در شاخه‌های مختلف است؛ تلاش دانشمندان برای ثبت اختراع و تولید علم قابل مشاهده است اما این مسئله باید یادمان باشد هیچ کاری به‌تنهایی انجام نمی‌شود.

دانشگاه کارش را انجام می‌دهد، وظیفه‌اش این است که تحقیق و پژوهش را پیش ببرد اما بازاریابی کار دانشگاه نیست، لازمه‌اش این است که با نهادهای مرتبط به بازار همراه شوند تا بتوان به توفیق دست پیدا کرد. به نظر من درست نیست همه انتظارات را از دانشگاه داشته باشیم. دانشگاه تولید علم بکند، تولید ثروت بکند، اختراع بکند، شغل ایجاد کند؟ همه کارها را اگر قرار باشد دانشگاه انجام دهد پس نقش ارگان‌های دیگر کجا تعریف می‌شود؟ آیا رسالت دانشگاه این است؟ هر محققی وظیفه دارد کارهای تحقیقاتی خود را به ثبت برساند و از میان این کارهای تحقیقاتی باید بتواند برآوردی داشته باشد و برون‌داد کارش را تبیین و تشریح کند. محقق باید نشان دهد دستگاهی که تولید کرده، مداری که ساخته، نرم‌افزاری که نوشته و هر کار مثمرثمری که برای دیگران کرده تا بتوانند از آن استفاده کنند، چه کاربردی دارد تا باعث شود گام‌های بیشتر و سریع‌تری را برای پیشرفت علم برداریم؛ اما دانشگاه به‌تنهایی نمی‌تواند این کارها را انجام دهد. باید شرایط سهل‌تر شود، من به‌عنوان محقق بودجه کارهای پژوهشی را داشته باشم تا دستم برای کار کردن باز باشد.

*پس مشکل اعتبار و بودجه هم وجود دارد؟

بله؛ متأسفانه بودجه‌های پژوهشی کافی نیست و این باعث می‌شود که دست ما در انجام کارهای تحقیقاتی بسته باشد و برای کوچک‌ترین موردی دنبال دانشگاه و صنعت باشیم تا قسمت کوچکی از کار را جای دیگر انجام دهیم، البته همکاری بین دانشگاهی خوب است اما نه اینکه برای ساده‌ترین کارها دچار معضل شویم. ما باید بتوانیم ارتباطات بین دانشگاهی را در داخل و خارج از کشور بیشتر کنیم. حالا که کشور ما با تحریم مواجه است و خیلی دستگاه‌ها را نمی‌توانیم از خارج وارد کنیم باید بتوانیم ارتباطات بین‌المللی را بیشتر کرده، از امکانات دانشگاه‌های خارج از کشور استفاده کنیم و با دانشگاه‌های داخل کشور کار مشترک داشته باشیم و برای این کار باید این مسیرها را هموار کرد. پروژه‌های مشترک با دانشگاه‌های دیگر نیازمند این است که روند کار آسان بوده و طولانی‌مدت نباشد این موارد شاخص‌هایی است که برای رشد تولید علمی بسیار مهم است.

*ممنون از وقتی‌ که در اختیار ما قرار دادید اگر به‌عنوان کلام پایانی نکته‌ای هست بفرمایید.

باید به محققان جوان اعتماد داشته باشیم، به آن‌ها فرصت بدهیم تا توانایی‌های خود را نشان دهند و پیشرفت کنند، فارغ‌التحصیلانی که تازه استخدام می‌شوند ذهن بازی دارند و پرانرژی هستند اما متأسفانه بودجه تحقیقاتی و گرنت پژوهشی کم است و این مسئله در کارهای تحقیقاتی دست آن‌ها را می‌بندد درحالی‌که با شرایطی که دارند باید بتوانند گرنت‌های پژوهشی بیشتری گرفته و پروژه‌های تحقیقاتی مشترک داشته باشند تا بتوان به آینده درخشان امیدوارتر بود.

**گفتنی است گرنت بودجه‌ای است که به نهادها، مؤسسات و شرکت‌ها یا افراد اعطا می‌شود و گرنت پژوهشی، بودجه‌ای است که برای انجام طرح‌های پژوهشی در اختیار افراد یا گروه‌ها قرار می‌گیرد. هدف از ارائه گرنت به پژوهشگران ترغیب و تشویق اعضای هیئت‌علمی دانشگاه به انجام هرچه بهتر فعالیت‌های پژوهشی و فراهم آوردن شرایط مناسب برای تحقق اهداف و برنامه‌های دانشگاه است. گرنت‌های پژوهشی می‌تواند به‌نوعی میان اعضای هیئت‌علمی ارزش‌گذاری کند و یا ارتباط میان اعضای هیئت‌علمی با مراکز و سازمان‌های خارج از دانشگاه را تسهیل کند. براساس آنچه در آیین‌نامه اعتبار پژوهشی یا همان گرنت اعضای هیئت‌علمی آمده است، دانشگاه موظف است حداقل 25 درصد اعتبار خود را ضمن درج و تصویب در بودجه تفصیلی به اعتبار پژوهشی اعضای هیئت‌علمی خود اختصاص دهد.

با توجه به آنچه که در آیین‌نامه وزارت علوم آمده گرنت پژوهشی را که به اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها می‌دهند، در موارد مختلفی می‌توان هزینه کرد که از آن جمله می‌توان به خرید تجهیزات و لوازم آزمایشگاهی، تحقیقاتی، پرداخت هزینه‌های خدمات آزمایشگاهی و میدانی و خرید مواد مصرفی جهت انجام فعالیت‌های پژوهشی اشاره کرد.

گرنت پژوهشی در دانشگاه‌های ایران عموماً به استاد ارائه می‌شود و دانشجو با توجه به میزان فعالیت خود حق‌التحقیق دریافت ‌می‌کند.