ضعف «تربیت» در آموزش آنلاین دانشجویان

دموکراتیک شدن روابط استاد و دانشجو

فریبرز درتاج درباره دشواری‌های آموزش آنلاین برای دانشگاهیان، اظهار کرد: نخستین مسئله، ضعف «تربیت» است. در حقیقت گسترده بودن فضای مجازی و شبکه اینترنت، تعهدهای موضعی را بی‌معنا کرده است. در فضای مجازی می‌توان بدون تعلقات یا مسئولیت‌های قبلی وارد شد و وقتی خارج می‌شویم، هر چقدر تعلق و مسئولیت برای خود ایجاد کرده‌ایم، همان‌جا رها کنیم و برویم.

وی با بیان اینکه در فضای اینترنت تعهدها در بهترین حالت به شکل تعهدهای مجازی هستند، ادامه داد: به علاوه، فضای مجازی فاقد حضور هویت جسمانی استاد و دانشجو در برابر یکدیگر است و این فقدان، موجب شکننده شدن ارتباطات مجازی و در نتیجه کاهش الگوگیری اخلاقی دانشجویان از استاد می‌شود. فضای مجازی هرگز نمی‌تواند پیوندهای محکم انسانی را میان افراد برقرار سازد. در محیط مجازی، به دلیل فقدان ارتباط و الگوگیری دانشجو از استاد و دیگران، زمینه تربیت و رشد همه‌جانبه شخصیت فراهم نیست.

این هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی این را هم گفت که در فضای حقیقی شاگرد وقتی به مرحله استادی می‌رسد؛ واکنش‌های روزمره استاد را ببیند و از سبک اخلاقی و رفتاری او الگوگیری کند، در حالی که این فرآیندها در فضای مجازی جایی ندارد.

  ضعف «خلاقیت» در آموزش آنلاین و مجازی

درتاج ادامه داد: مسئله دیگر، ضعف «خلاقیت» در آموزش است. «خلاقیت» که «به‌کارگیری توانایی‌های ذهنی برای ایجاد یک فکر جدید» تعریف می‌شود، ارتباط مستقیمی با قوه تخیل و توانایی تصویرسازی ذهنی دارد به‌گونه‌ای که در راستای یافتن راه‌های جدید برای انجام دادن بهتر کارها به‌کار گرفته می‌شود.

وی همچنین گفت: با وجود اینکه در درس‌های دوسویه برخط، تعامل بیشتری میان دانشجو و محتوا انجام می‌شود، اما احساس خطرپذیری و پذیرش تأیید یا انتقاد در برابر دیگران که محرک بروز ایده‌های خلاقانه است تا حد زیادی کم می‌شود؛ بنابراین تعامل هم کاهش می‌یابد. در نتیجه، چنین درس‌هایی یادگیرنده را به مرحله بالاتری از کاردانی نمی‌رساند. اظهارات استادان بیانگر تمرکز آموزش‌ها بر «حفظیات» و عدم توجه به خطرپذیری در یادگیری و به‌کارگیری توانایی ذهنی در ایجاد ایده‌های جدید است.

به گفته این عضو شورای مرکزی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور، یادگیری از طریق فضای مجازی، در مراحل اولیه شناختی متوقف می‌شود، به‌طوری‌که یادگیرنده به دلیل عدم ارتباط مستقیم با استاد و ضعف محیط آموزش در پرورش خلاقیت، هرگز به‌مراتب بالاتر یادگیری نظیر تبحر، خبرگی، استادی و خِرَد عملی نمی‌رسد.

**یادگیری طوطی‌وار در آموزش مجازی

درتاج همچنین معتقد است که یادگیری عمیق در فعالیت‌هایی اتفاق می‌افتد که مشوق تشکیل تصاویر ذهنی باشد و نه نسخه‌برداری طوطی‌وار و تقلید محض؛ بنابراین دانشجوی مجازی در طی انجام فعالیت‌های درسی، علاوه بر تعامل با استاد، با سایر دانشجویان و در معنای وسیع‌تر با فضای گسترده یادگیری در محیط وب، تعامل دارد و وارد فرآیند بحث، یادگیری متقابل و جستجوی راه‌حل‌ها از طریق درگیر شدن با اندیشه‌های گسترده خواهد شد. در این حالت است که فرآیند یادگیری معنی‌دار و یادگیری که زمینه خلاقیت را در افراد فراهم می‌کند، شکل می‌گیرد.

  آموزش مجازی روابط میان استاد و دانشجو را «دموکراتیک» کرده است

وی با اشاره به شکل‌گیری «روابط قدرت» در آموزش مجازی، گفت: آموزش مجازی موجب دموکراتیک‌تر شدن روابط میان استاد و دانشجو، دانشجو و دانشجو شده اما همچنان روابط استاد و دانشگاه، دانشجو و دانشگاه و نیز روابط میان استادان را در سطح حداقلی نگاه داشته است. به نظر می‌رسد آموزش مجازی روابط میان استاد و دانشجو را دموکراتیک‌تر کرده و فاصله قدرت میان آنان را تا حدودی کاهش داده است.

این عضو شورای مرکز سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور، تصریح کرد: استاد مجازی فراتر از یک تسهیل‌کننده عمل می‌کند و در خارج ساعات تعیین شده برای ارائه محتوا و با وجود محدودیت‌های آموزشی، به سؤالات دانشجویان پاسخ می‌دهد. رفع نیاز درسی دانشجوی مجازی در مطالعات مختلف به‌عنوان بخشی از مسئولیت استاد تلقی شده است. همچنین ترغیب مستقیم و غیرمستقیم دانشجویان به ایجاد شبکه‌های یادگیری و نیز ایجاد جو یادگیری ازجمله وظایف استاد در تسهیل گفت‌وگو و تداوم حضور اجتماعی- عاطفی است.

درتاج همچنین درباره سایر مشکلات آموزش آنلاین برای دانشگاهیان گفت که بسیاری از دانشگاه‌ها زیرساخت‌های فناوری یا منابع لازم را برای اجرای سریع و یکپارچه یادگیری آنلاین نداشتند. بسیاری از اعضای هیئت‌علمی آموزش دیدند که از سیستم‌عامل‌های یادگیری آنلاین به‌عنوان یک جایگزین برای آموزش حضوری استفاده کنند، اما برخی از اعضای هیئت‌علمی که اهل فن نبودند قادر به کنار آمدن با این حالت نشدند و همین امر بر کیفیت تدریس آن‌ها تأثیر منفی داشت و برخی از دانشجویان نیز در خانه به لپ‌تاپ و امکانات اینترنت دسترسی نداشتند.

  محدودیت آموزش آنلاین در دروس آزمایشگاهی

وی کارساز نبودن کلاس‌های آنلاین در تمام موضوعات و دروس را نیز از سایر آسیب‌های این نوع آموزش دانست و یادآور شد: آیا می‌توان دوره‌های عملی و آزمایشگاهی، موسیقی و هنر را به‌صورت آنلاین آموزش داد؟ چه اتفاقی برای دانشجویانی خواهد افتاد که دروس آن‌ها به‌صورت آنلاین قابل تدریس نیست؟ کیفیت آموزش آنلاین مسئله مهمی است که در این دوران چالش‌برانگیز بود.

این عضو شورای مرکزی سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره کشور، تصریح کرد: گذار از آموزش حضوری به ارائه آنلاین تأثیر جدی بر سیستم ارزیابی و ارزشیابی داشت. اگرچه از فناوری برای آموزش و یادگیری قبلاً استفاده شده است اما جنبه ارزیابی معمولاً کمتر توسعه‌یافته است. دانشجویان و همچنین اساتید در مورد نحوه اجرای تکالیف مهم، پروژه‌ها و سایر ارزیابی‌های مداوم اطمینان نداشتند.

  تقلب، عدم مطالعه دروس و اتکا به خود در آزمون‌های آنلاین

درتاج نظارت بر نحوه آزمون دادن و اطمینان از تقلب نکردن دانشجویان در آزمون‌های آنلاین را نیز دشوار دانست و افزود: همین امر موجب افزایش تقلب در بین دانشجویان و عدم مطالعه دروس و اتکا به دانش خود را به‌دنبال داشت که مسلماً پیامدهایِ منفی‌ در درازمدت نیز به‌دنبال خواهد داشت. همچنین بررسی دروس آزمایشگاهی، عملی و آزمون‌های عملکردی به‌صورت آنلاین امکان‌پذیر نیست. علاوه بر این، دانشجویانی که دسترسی به اینترنت نداشتند، مسلماً هنگام شرکت در فرآیند ارزیابی، از یک ضعف آشکار برخوردار بودند که بر میانگین معدل (GPA) آن‌ها تأثیر منفی گذاشته است.

وی افزود: برخی از کارشناسان معتقدند که جوانان همواره به‌دنبال فعالیت و یادگیری در محیط‌های گوناگون علمی به‌ویژه دانشگاه هستند که رویکرد رقابتی را برای آن‌ها همواره به همراه داشته است، اما با شیوع ویروس کرونا، محدودیت‌های ایجاد شده و کاهش فعالیت جوانان، بی‌حوصلگی و بی‌انگیزگی دانشجویان افزایش یافته است. حضور افراد در دانشگاه، کلاس‌ها، گروه‌ها و تشکل‌های دانشجویی منجر به فعالیت و تحرک دانشجویان و در نهایت افزایش انگیزه آن‌ها می‌شد و اکنون حضور بیش‌ازحد در خانه، موجب تقویت حس ناامیدی و پوچی در دانشجویان شده است.

به گفته این هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، افزایش اختصاص وقت زیاد به گشت‌وگذار در فضای مجازی موجب افسردگی دانشجویان شده است. با برجسته شدن برخی از مسائل در فضای مجازی، جوانان زندگی تجملاتی افراد خاص را مشاهده و دنبال می‌کنند و سپس به‌دنبال مقایسه زندگی خود با آن‌ها برمی‌آیند.

درتاج با بیان اینکه در دنیا، کشورهایی مانند ژاپن و امارات تهدید آموزش مجازی را به یک فرصت تبدیل کرده‌اند، تصریح کرد: فضای آموزش عالی، برخی دانشگاه‌های برتر دنیا نیز به سمت استفاده از فضای مجازی سوق پیدا کرده‌ و به‌تبع آن اساتید ما نیز به استفاده از این فضا تمایل پیدا کرده‌اند در حالی که در این زمینه با توجه به مشکلات زیرساخت‌ها مسائلی نیز وجود دارد. اگر به دانشگاهی مانند استنفورد توجه کنیم، می‌بینیم که ورود به فضای مجازی نیازمند امکانات لازم ازجمله پهنای باند گسترده، نرم‌افزارها و اینترنت خوب است و این دانشگاه در این زمینه موفق بوده؛ درصورتی‌که در فضای فعلی دانشگاه‌های ما، ‌کارایی کلاس به دلیل قطع و وصل شدن میکروفون و اینترنت، اثربخشی و کیفیت لازم برخوردار نیست.

  استفاده از «خردجمعی» در آزمون آنلاین

وی با اشاره به چالش آزمون آنلاین و ارزیابی‌های ناکافی در این نوع از آموزش تصریح کرد: آزمون آنلاین ویژگی‌های خاص خود را دارند و از قبل باید پیش‌بینی‌های لازم برای این آزمون‌ها انجام شود تا بتوان دانش واقعی آزمون دهنده را ارزیابی کرد. در حال حاضر امکان این ارزیابی دقیق نیست و ممکن است برخی از دانشجویان در این آزمون‌ها دچار خطا شوند، به این صورت که شخص دیگری در آزمون شرکت کند و یا دانشجویان از خرد جمعی استفاده کنند. باید راهی پیدا کرد که امکان ارزیابی معتبر فراهم شود.

**ضرورت پایش مستمر دانشجویان و اساتید

این هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی نبود ابزار هوشمند، نوسانات سرعت اینترنت و نداشتن اینترنت پرسرعت برای اساتید و دانشجویان را ازجمله مشکلات زیرساختی آموزش آنلاین در ایران دانست و ادامه داد: از دیگر نکات حائز اهمیت در آموزش مجازی ضرورت پایش مستمر دانشجویان و اساتید است. چراکه ممکن است به دلیل عدم حضور فیزیکی این افراد در محیط دانشگاه، عده‌ای آن‌طور که باید و شاید به بحث آموزش اهمیت ندهند و برخی از دانشجویان دچار افت تحصیلی شوند. چراکه در آموزش مجازی به‌نوعی، امکان پرسش و پاسخ میان استاد و دانشجو وجود ندارد. آموزش نباید به این نحو باشد که دانشجو تنها مطلب را گوش کند و در نهایت برای نمره امتحان دهد. درصورتی‌که در سیستم‌های آفلاین در مقابل این مزیت که دانشجو می‌تواند چند بار مطلب را گوش کند، این نکته نیز وجود دارد که تبادل نظر و مشارکت فعال دانشجو وجود ندارد.

درتاج همچنین این را هم گفت که در سیستم آنلاین هم سرعت اینترنت به نحوی است که بعضاً صدا با تأخیر پخش می‌شود و کیفیت لازم را ندارد. از این رو در وضعیت کنونی بهترین روش این است که ارزیابی مستمر انجام شود و در شرایط مطلوب، هر هفته از دانشجویان امتحان گرفته شود. این شرایط ناخودآگاه دانشجویان را با فضای آموزشی درگیر می‌کند. حتی این مزیت وجود دارد که در طول ترم با هم همفکری ‌کنند و این امر به آموزش آن‌ها کمک می‌کند.

  ارتباط تصویری میان دانشجو و استاد باید دوطرفه باشد

وی ادامه داد: هرچه بتوانیم از ابزارهای بیشتر با به‌کارگیری حواس بیشتر استفاده کنیم، می‌توانیم ارتباط بهتری برقرار و آموزش با کیفیت‌تری داشته باشیم. حداقل امکان برقراری ارتباط تصویری بین مدرس و تمام دانشجویان باید به‌صورت تصویری دوطرفه باشد که هم استاد و هم دانشجو با ارتباط چهره به چهره با یکدیگر تعامل داشته باشند، در غیر این صورت دانشجو در کلاس حاضر باشد اما حضور مفیدی نداشته باشد، عملاً کاربردی نخواهد داشت. البته استفاده از این روش در آموزش مجازی نیازمند سرعت اینترنت و ظرفیت مناسب سامانه است.

رئیس انجمن روان‌شناسی تربیتی ایران همچنین با اشاره به مزیت‌های آموزش آنلاین این را هم گفت که افراد علاقه‌مند به تحصیل که امکان حضور به سبب بُعد مکان داشتند، با کمک آموزش مجازی می‌توانند از این فرصت استفاده کنند. از دیگر مزایای آموزش مجازی می‌توان به تقویت قابلیت نسبی یادگیری مستقل و مطالعه فردی و استفاده از تنوع تدریس‌ها و روش‌های مختلف تدریس اشاره کرد و با توجه به عدم محدودیت زمانی حضور استاد و دانشجو در آموزش و پژوهش فرصت بیشتری در اختیار دانشجویان و پژوهشگران برای انجام تحقیق وجود دارد.

  سامانه آموزش مجازی تنها استاد محور است

درتاج در پایان گفت: سامانه آموزش مجازی پویا نیست و تنها استاد محور است نه دانشجو محور. افت تحصیلی و مهارتی دانشجویان به‌واسطه آسیب‌پذیری تدریس، یادگیری دروس محاسباتی و عملیاتی و آسیب‌پذیری برنامه‌های پژوهشی به‌واسطه محدودیت ارتباط معمول میان دانشجو و استاد راهنما، همچنین کاهش کمی و کیفی پروژه‌های پژوهش محور از مشکلات آموزش مجازی است.