آبخیزداری و آبخوانداری؛ تکلیف قانونی فراموش شده برای تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی

واحد تقسیم‌بندی هیدرولوژیکی برای منابع آب زیرزمینی، دشت است. کل کشور از 609 دشت تشکیل شده است. منابع آب زیرزمینی به‌صورت چاه، چشمه و قنات هستند و مصارف زیادی از کشور به این منابع وابسته است. اگر مقدار تخلیه سالیانه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه سالیانه آن‌ها بیشتر باشد، بعد از چند سال ادامه این روند به برداشت و کاهش ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی منجر می‌شود. ذخایر استاتیک در حقیقت ذخایری هستند که طی سالیان متمادی ذخیره شده‌اند و متضمن حفظ و بقای منابع آب زیرزمینی هستند.

بعد از سال 1357 تقریباً هر ساله مقدار تخلیه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه آن‌ها بیشتر بوده و از حجم ذخیره استاتیک آن‌ها کاسته شده است. حداکثر مقدار کسری مخزن سالیانه در سال 1386 و به میزان 9.4 میلیارد متر مکعب بوده است و همچنین متوسط کسری مخزن سالیانه طی 10 سال آبی اخیر حدود پنج میلیارد متر مکعب بوده است.

طبق آمار وزارت نیرو در حال حاضر حدود 120 میلیارد متر مکعب از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. با توجه به کل ذخایر استاتیک منابع آ ب زیرزمینی کشور که رقمی حدود 500 میلیارد متر مکعب است، می‌توان عنوان کرد که متأسفانه یک چهار ذخایر استاتیک منابع اب زیرزمینی نابود شده‌اند.

بر اساس آخرین آمار، در کشور حدود 760 هزار حلقه چاه وجود دارد که حدود 420 هزار حلقه آن مجاز و حدود 340 هزار حلقه آن غیر مجاز است. این امر بدان معنا است که 45 درصد کل چاه‌های موجود در کشور غیرمجازند. بر این اساس میزان کل تخلیه از چاه‌ها حدود 47 میلیارد متر مکعب است. نکته مهم قابل توجه این است که به رغم افزایش تعداد چاه‌ها در کل دوره 1370 تا 1394، مقدار تخلیه در کل دوره افزایشی نبوده و از یک زمان به بعد تقریبا ثابت می‌شود و ظرفیت تخلیه اضافی را ندارند.

متأسفانه از سال 1347 تاکنون تعداد دشت‌های ممنوعه در کشور حود 24 برابر شده است. گفتنی است که در دشت‌های ممنوعه اجازه حفر چاه جدید و تخلیه اضافه داده نمی‌شود و برداشت‌ها باید بر اساس قوانین تعیین‌شده انجام پذیرد. یکی از مهم‌ترین دلایل این موضوع، سیاست‌های ناصحیح بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب زیرزمینی در سطوح مختلف است. ادامه روند، منجر به ممنوع شدن تعداد بیشتری از دشت‌های کشور خواهد شد.

**آبخیزداری و آبخوانداری؛ راهکار تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی

یکی از تکالیف قانونی و راهکارهای مؤثر برای تعادل‌بخشی به آب­‌های زیرزمینی، آبخیزداری و آبخوانداری است که این مسئله در اسناد و قوانین بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرار گرفته است؛ در این باره مثلا در بند 9 سیاست‌های کلی محیط زیست چنین آمده است: «تعادل‌بخشی و حفاظت کیفی آب‌های زیرزمینی از طریق اجرای عملیات آبخیزداری، آبخوان‌داری، مدیریت عوامل کاهش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و تبخیر و کنترل ورود آلاینده‌ها.»

و همچنین در ماده 35 قانون برنامه ششم توسعه (1396-1400) در این باره گفته شده است: دولت مکلف است به‌منظور مقابله با بحران کم‌آبی، رهاسازی حقآبه‌های زیست‌محیطی برای پایداری سرزمین، پایداری و افزایش تولید در بخش کشاورزی، تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی و ارتقای بهره‌وری و جبران تراز آب، به‌ میزانی که در سال پایانی اجرای قانون برنامه 11 میلیارد مترمکعب شود، اقدامات زیر را به‌عمل آورد...

ب- توسعه روش‌های آبیاری نوین، اجرای عملیات آب و خاک (سازه‌ای و غیرسازه‌ای)، توسعه آب‌بندها و سامانه (سیستم‌های) سطوح آبگیر حداقل به میزان 600 هزار هکتار در سال

ث- احیا، مرمت و لایروبی قنوات به میزان سالانه پنج‌درصد(5درصد) وضع موجود در طول اجرای قانون برنامه با تأکید بر فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری برای احیای قنوات

بر اساس این دو قانون، آبخیزداری و آبخوانداری (پخش سیلاب) برای تعادل‌بخشی به آب‌های زیرزمینی با توسعه آب‌بندها، سامانه‌های سطوح آبگیر باران، احیای و مرمت قنوات امری لازم و ضروری است که متأسفانه کمتر بدان توجه شده است و حتی این شیوه مؤثر در راهکاری اعلامی از سوی شورای عالی آب و وزارت نیرو برای تعادل‌بخشی به سفره‌های آب زیرزمینی جایگاهی ندارد. از این رو توجه جدی به آبخیزداری و آبخوانداری بر حل معضل آب‌های زیرزمینی توسط دو وزارتخانه نیرو و جهادکشاورزی امری ضروری است که باید بیشتر مورد توجه واقع گردد.