تکنولوژی بیشتر از آنکه فناورانه باشد ماهیتی فرهنگی و اخلاقی دارد

محمدمهدی سیدناصری و طاهره شاه‌محمدی در یادداشتی مشترک به تأثیر فضای مجازی و فناوری‌های دیجیتال بر زندگی کودکان پرداخته‌اند. سیدناصری که دکترای حقوق دارد در زمینه حقوق کودک منابعی تئوریک را تألیف کرده و شاه‌محمدی نیز از مؤلفان پرکار ادبیات کودک و نوجوان است. متن این یادداشت را که در اختیار مهر قرار گرفته در ادامه بخوانید:

امروزه پیشرفت ارتباطات و اطلاعات دیجیتال با چنان سرعتی در حال پیشروی در جهان است که همه ما در ابعاد مختلف زندگی خود شاهد حضور آن هستیم. به خصوص با همه‌گیری ویروس کرونا و قرنطینه اجباری، همه خانواده‌ها به‌صورت ناگزیر و خودخواسته مجبور شدند کودکان و نوجوانان را پای گوشی و تبلت بنشانند تا آن‌ها از آموزش‌های آنلاین و اطلاعات برخط استفاده کنند.

این رشد سریع دنیای دیجیتال، فضای سایبری و نفوذ و استفاده از فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات بر زندگی انسان‌ها به‌خصوص کودکان تأثیری چشمگیر داشته است. باید این واقعیت را پذیرفت که کودکان امروز زمان زیادی را برای فعالیت‌های آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و دنیای دیجیتال سپری می‌کنند و در معرض انواع خطرات و تهدیدات نیز قرار می‌گیرند. در کنار آن استفاده از فضای مجازی به طور گسترده تبعات منفی و تلخی برای کودکان به‌دنبال دارد که می‌توان به ایجاد وابستگی، انزواطلبی، استرس، افت تحصیلی، پرخاشگری، کاهش میزان مطالعه و بالاخره خمودگی و زیان‌های جسمی جبران‌ناپذیری برای کودکان اشاره کرد.

در واقع این افزایش سطح دسترسی به محتوای برخط برای اقشار مختلف جامعه از جمله کودکان بستری برای محدود شدن یا نقض حقوق آنان ایجاد کرده است. این میان حقوق کودکان به‌عنوان آسیب‌پذیرترین قشر جامعه بیشتر در معرض تعرض و سوءاستفاده است.

ازجمله تهدیدات فضای مجازی برای کودکان، نقض حریم خصوصی آن‌هاست که می‌تواند تبعات بسیار تلخی برای کودکان به دنبال داشته باشد. با نگاهی به تعریف حریم شخصی به‌عنوان دیوارهایی برای حفظ اطلاعات شخصی در زندگی یک فرد و این‌که هیچ انسانی به شخصه علاقه‌مند نیست کسی در زندگی و حریم خصوصی او تجسس نماید، باید به این نکته ظریف اشاره کرد که کودکان نیز از این دایره بیرون نیستند و این معنا را باید در زندگی کودکان و در دنیای مجازی نیز با همین مفهوم دنبال کرد.

نقض حریم خصوصی کودکان در دنیای دیجیتال را می‌توان در دو بخش مورد توجه قرار داد. بخش اول که ناشی از تعامل و ارتباط کودکان و نوجوانان با سایر کاربران است و نگرانی‌ها درباره امنیت کودکان و نوجوانان را در این فضا افزایش می‌دهد. در واقع کودکان و نوجوانان به واسطه ناآگاهی و ضعف اطلاعات بخش قابل توجهی از اطلاعات شخصی خود را در اینترنت و در محیط‌هایی چون اتاق‌های گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های بازی آنلاین، نظرسنجی‌های اینترنتی و موارد مشابه افشا می‌کنند که جمع‌آوری غیرقانونی آن‌ها تهدیدی جدی برای حریم خصوصی آن‌ها به شمار می‌آید و می‌تواند زمینه‌ساز سرقت اطلاعات و پیامدهای منفی آن باشد. چراکه به دلیل پنهان بودن هویت کاربران در این فضا هرگز مشخص نیست این اطلاعات در اختیار چه کسانی قرار می‌گیرد و چه استفاده‌هایی از آن می‌شود.

همچنین در دوران همه‌گیری کرونا ارتباط واقعی با گروه همسالان نیز برای کودکان و نوجوانان محدود شد و آن‌ها برای آشنایی با همسالان خود و آزمودن چگونگی ارتباط با دیگران نیز از شبکه‌های مجازی استفاده کردند و این موضوع خود به‌عنوان تهدیدی برای کودکان به‌شمار می‌آید. بی‌تردید فراگیر بودن تکنولوژی‌های مربوط به فضای مجازی، محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان را به امری ناممکن تبدیل می‌کند. سرگردانی و گردش‌های بی‌هدف در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به شکل‌گیری ارتباطات ناسالم و بعضاً خطرناک برای کودکان شود و این در حالی است که ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی هویت کودکان بسیار اثرگذار است. تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در نوع تفکر آن‌هاست و هنگامی که بنیان فکری و شخصیت آن‌ها به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود.

بخش دوم اما مربوط به اطلاعات و تصاویری است که خود والدین و نزدیکان کودکان از آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. امروزه به مدد گوشی‌های هوشمند کودکان عکس‌های بسیاری از لحظات مختلف و خصوصی زندگی از بدو تولد دارند که توسط والدین و نزدیکان به‌صورت روزانه در صفحات و شبکه‌های مجازی منتشر می‌شود. تا جایی که به سادگی می‌توان روند هفتگی رشد آن‌ها را با جزئی‌ترین احوالاتشان در اولین تجربه غذا خوردن، دندان درآوردن، راه رفتن، دستشویی رفتن، اولین مهدکودک و کلاس و… تا سنین بالاتر مرور کرد و کنار هم چید.

علاوه بر این در مواردی نیز از تصویر و صدای کودکان به‌عنوان نیروی کار در شبکه‌های مجازی برای کسب دنبال‌کننده و مدلینگ و… استفاده می‌شود. در واقع بازنشر تصاویر کودکان با اهداف مختلف نظیر تفریح و سرگرمی، نمایش زیبایی و استعدادهای کودک، برانگیختن حس ترحم مخاطبان، تبلیغ کالا و خدمات در فضای مجازی و صفحات اینترنتی و توسط هر کسی نقض حریم خصوصی کودکان و نادیده انگاشتن مصالح عالیه آنان تلقی می‌شود.

از آن‌جایی که کودکان به دلیل شرایط سنی درک درستی از کارکردهای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی ندارند، اما قطعاً در آینده از مشاهده‌ تصاویر خود در لحظات خصوصی و حالت‌های مختلف به‌صورت عمومی خجالت کشیده، سرخورده می‌شوند و عزت‌نفسشان خدشه دار خواهد شد. زیرا نمی‌توان این کودکان را در خانه زندانی کرد در حالی که همه افراد جامعه در مدرسه، کوچه و خیابان گوشی‌به‌دست هستند و فیلم‌ها را با یکدیگر رد و بدل کرده و آن‌ها را می‌بینند و به هم نشان می‌دهند همچنین این‌گونه مورد توجه قرار گرفتن کودکان باعث می‌شود آسیب‌هایی جدی به شخصیت آن‌ها وارد شود و ناخواسته مسیر زندگی کودک و آینده شغلی آن‌ها تحت‌الشعاع قرار بگیرد.

این خطر نیز وجود دارد که این کودکان در آینده طعمه آزارگران جنسی یا افراد پدوفیلیا قرار بگیرند. زیرا کودکان درکی از شرایط جامعه نداشته و با حضور نمایشی در فضای مجازی حریم خصوصیشان نقض شده و به جای برآورده شدن نیازهای اساسی و بازی کردن، سوژه‌ی تبلیغاتی خانواده و افراد سودجو شده‌اند.

از منظر قانونی و در قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی که حقوق کودکان به رسمیت شناخته شده است و در سطح جهان، کودکان زمانی که به سن قانونی برسند می‌توانند از والدینشان به دلیل نقض حریم خصوصی شکایت کنند. ازجمله می‌توان به ماده 32 کنوانسیون حقوق کودک اشاره کرد که حق کودکان را محترم شمرده و بر حفظ حریم شخصی کودک در برابر تمام اشکال استثمار که هر یک از جنبه‌های رفاه کودک را به مخاطره بیندازد، تأکید دارد.

در قانون ایران نیز قوانینی چون قانون حمایت از کودک و نوجوان، از حقوق کودکان حمایت می‌کند و اگر سوءاستفاده از کودکان به حدی باشد که مصداق کودک‌آزاری باشد و منجر به صدمات روحی، روانی و اخلاقی او شود جرم تلقی شده و مورد حمایت قانون قرار می‌گیرد. خردادماه سال جاری «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» پس از پنج سال وقفه به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسید.

براساس این سند، شورای عالی فضای مجازی کلیه سکوها یا پلتفرم‌ها و ارائه‌دهندگان محتوا و خدمات فضای مجازی را ملزم به نظارت، صیانت از داده‌ها، رده‌بندی و تفکیک محتوا کرد. همچنین آنان باید تمامی خدمات خود را نیز بر اساس رده‌بندی سنی طبقه‌بندی کنند و تبلیغات بزرگ‌سالان را در معرض دید برای کودکان نوجوانان قرار ندهند. کودکان و نوجوانان در این سند به افراد زیر 18 سال اطلاق شده است.

سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی یکی از مهم‌ترین سندهایی است که در راستای تأکیدات مقام معظم رهبری در مورد رها بودن فضای مجازی تدوین شده چراکه بر آسیب‌پذیرترین بخش جامعه که کودکان هستند تأکید داشته و برای کاهش آسیب‌پذیری در این حوزه مؤثر است. در این سند، سیاست‌های کلان، اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در حوزه مدیریت و راهبری، ایجاد محیط صیانت شده، توسعه محتوا و خدمات رده‌بندی شده، حمایت و مراقبت، فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد فضای مجازی و تعاملات بین‌الملل تبیین شده است.