زیست شهری در آیینه اسلام

شهر به‌عنوان مهمترین سکونتگاه‌های بشری محل شکل‌گیری تمدن و تجلی عالی‌ترین اهداف انسانی است. آنچه امروزه شهرها از خود به نمایش می‌گذارند نشأت گرفته از تفکر حاکم بر آنها است، تفکری که فراتر از حد شعار، باید در ساختارهای شهری نیز نمود پیدا کند.

دین اسلام نیز همانند دیگر ادیان الهی اصول و مبانی اعتقادی مشخصی دارد که در طول تاریخ در ساختارهای شهری رسوخ کرده و چهره و سیمای خاصی را به شهرها داده است. این اصول شاید در حوزه معماری و شهرسازی ملموس‌تر باشد اما در سایر ساختارهای شهری از جمله ساختارهای اجتماعی و فرهنگی نیز قابل بررسی است.

تأثیر و تأثر فرهنگ‌های مختلف بر یکدیگر و تغییرات وابسته به زمان، چهره شهرهای ما را دگرگون کرده است. امروزه بسیاری از اصول نشأت گرفته از فرهنگ اسلامی که در طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه بود، به دست فراموشی سپرده شده است.

اصول مورد تاکید اسلام برای زندگی بهتر و سالم‌تر است و این سبک از زندگی زمانی می‌تواند به واقع مفید باشد که اصول و مبانی آن در ساختارهای شهری تجلی پیدا کند. مهمترین اصول و مبانی حاکم بر شهر زندگی اسلامی در گفت‌وگوی مهدی ابراهیمی، دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری با ایمنا بررسی شده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

اصول حاکم بر شهر زندگی اسلامی چیست؟

شهرها از تنوع زیادی برخوردار هستند. اسلام برای بهتر شدن زندگی مسلمانان و سعادت دنیوی و اخروی آنها توصیه‌های زیادی ارائه کرده است. اولین اصل در شهر زندگی اسلامی اصل نگه داشتن حرمت شخص مسلمان است. طبق این اصل افراد از احترام ویژه‌ای برخوردار هستند و نباید در حریم خصوصی آنها دخالت کرد. بر این اساس شخص باید بتواند در مسکن خود بدون نظارت دیگران زندگی کند و ورود به حریم خصوصی افراد امری زشت و ممنوع است. این اصل اهمیت وجود فضاهای خصوصی را در محیط‌های شهری متذکر شده و به رعایت اصل محرمیت در ساخت فضاهای شهری اشاره می‌کند.

اصل منع ضرر دیدن و ضرر رساندن و محترم شمردن اموال دیگران نیز از جمله اصولی است که در شهر زندگی اسلامی مورد توجه است. اعتقادات اسلامی مسلمانان به نحوی است که هر شخصی باید به گونه‌ای عمل کند که ضرری را متوجه دیگران نسازد. از این رو در شهرهای اسلامی نباید ساخت و سازهای شهری و یا هر عملی از یک فرد ساکن یا رهگذر موجب صدمه خوردن اموال دیگران و کاهش ارزش آنها شود.

اصل سوم، حق دریافت روشنایی و هوای مورد نیاز برای تمامی شهروندان است. طبق این اصل شهر مسلمانان باید هم نواختی نسبتاً یکسانی را به نمایش بگذارد تا بحث عدالت و برابری اسلامی هویدا شود. شهر مسلمانان نباید چشم‌انداز متناقض از خود بر جای بگذارد و توسعه و تضاد، فقر و غنا، ثروت و مکنت و دیگر دوگانه‌های قطبی نباید در شهر اسلامی و زندگی شهری اسلامی وجود داشته باشد. بر اساس این اصل ایجاد ساختمان‌های مرتفع که موجب دریافت نکردن نور خورشید و هوای تازه در واحدهای مسکونی مجاور، و کاهش ارزش آنها می‌شود، ممنوع است.

اصل چهارم توجه به معلولان، محرومان و سالخوردگان است‌. اسلام همواره مدافع این اقشار بوده است‌. در قرآن و احادیث به شدت حرمت والدین، ریش سفیدان و بزرگان مورد توجه است. هیچ ایدئولوژی در جهان حداقل در عرصه شعار به مانند اسلام از محرومان و مظلومان دفاع نکرده است. بر این اساس لازم است در ساخت و سازهای شهری به خواسته‌های محرومان و مظلومان و نیازهای سالخوردگان توجه شود.

 اعتدال و تعادل در شهر اسلامی در چه ابعادی نمود پیدا می‌کند؟

اصل مهم در شهر زندگی اسلامی حفظ و گسترش تعادل و رعایت عدالت در شهر است. عدل و مشتقات آن از جمله اعتدال و تعادل در تعالیم اسلامی اهمیت زیادی دارد و مورد توجه است. در توسعه‌های شهری توجه به جنبه‌های مختلفی از تعادل توصیه می‌شود. تعادل میان محیط طبیعی و مصنوع، ویژگی‌های روانی و جسمی انسان. استفاده از منابع طبیعی، توزیع امکانات شهری، پاسخگویی به نیازهای متفاوت انسان، انعطاف پذیری توسعه شهری، نوگرایی و توجه به سنت‌های حسنه و ابعاد و تناسبات فضاهای شهری اهمیت زیادی دارد. همه اینها نشان از آن دارد که در شهر اسلامی اصل عدالت در تصمیم گیری‌ها اهمیت زیادی دارد.

 اسلام نسبت به زمین شهری و نحوه استفاده از آن، چه نظری دارد؟

یکی از مهمترین وظایف انسان در زمین اصلاح و اجتناب از فساد است و در قرآن بارها بر آن تاکید شده است. به تبع این اصل شهر و توسعه آن هم یکی از مهمترین فعالیت‌ها و اثرات انسان در زمین است و نباید به نحو فسادآور باشد. به عبارت دیگر توسعه شهری باید دقیقاً ارزیابی شود، به نحوی که توسعه‌ها آسیبی به انسان، ارزش‌های او، طبیعت، محل زندگی او و وضع موجود شهرها وارد نکند یعنی آنچه امروزه رعایت نمی‌شود. توسعه‌ای که ما در چند دهه گذشته در کشورمان و سایر کشورها می‌بینیم موجب توسعه آلودگی و از بین رفتن و به خطر افتادن زندگی جانوران و گیاهان شده است، محیط زیست از بین رفته و منابع آبی دچار مشکل شده است.

این مسائل همه ناشی از بی‌توجهی به این اصول است در حالی که برآیند محسنات و اشکالات تمامی طرح‌های اجرا شده نباید در نهایت به ضرر انسان باشد. شهر مسلمانان شهر اصلاح است چرا که آنان بر این باور هستند که انتخاب هر راهی جز اصلاح موجب هلاکت می‌شود. اگر اصلاح در زمین را به عنوان کلیتی جامع تلقی کنیم، می‌توان گفت تمامی فعالیت‌های انسان در قالب آن می‌تواند گنجانده شود.

قرآن کریم در مورد این وظیفه انسان می‌فرماید "خدا شما را از خاک آفرید و به ساختن و آبادانی زمین گمارد." طبیعی است که عمران و آبادی زمین ارتباط و تجانسی با ابنیه‌ای که تنها به ابعاد مادی انسان می‌اندیشد، ندارد و لذا آنچه باید مورد توجه باشد، پاسخگویی متعادل به همه نیازهای جامعه و کمک به ارتقا و رشد کرامت انسانی است.

 دیدگاه اسلام نسبت به محیط زیست و حفظ آن چیست؟

برخورد دوستانه با طبیعت و توجه به محیط زیست، اصلی بسیار مهم در زندگی شهری اسلامی است. اسلام همواره به محیط زیست و عناصر و اجزای تشکیل دهنده آن از جمله آب، خاک، هوا و گیاه توجه خاص دارد. قرآن به عنوان کتاب مسلمانان همواره از محیط زیست تکریم کرده و ارزش آن را برای مردم یادآور شده است. بر این اساس لازم است در ساخت شهرها به فضای سبز متناسب با شهر و سایر عوامل زیستی توجه شود و به تبع وظیفه انسان در اصلاح زمین و اجتناب از فساد در زمین، حفظ تعادل‌های طبیعی، پیش‌بینی برنامه‌های کنترل محیطی برای همه طرح‌های توسعه و فراهم آوردن امکان تماس انسان با طبیعت، از جمله مختصاتی است که در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری و محیطی، به منظور فراهم کردن فضا و محیطی مناسب برای انسان باید مورد توجه باشد.