بلوطستان‌های ایلام گرفتار دیرزیستی

چرای بی‌رویه بلای جان احیای جنگل‌ها

ناحیه رویشی زاگرس شامل سلسله جبال زاگرس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه گونه‌های مختلف بلوط در ایران بوده و به همین دلیل این منطقه از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. جنگل‌های بلوط منطقه زاگرس از منتهی‌الیه شمال غربی ایران (استان آذربایجان غربی) آغاز و سپس غرب (استان‌های ایلام و لرستان) و جنوب غرب ایران (استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس) را طی می‌کند.

جنگل‌های زاگرس با گستردگی در 11 استان کشور با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند که حدود 70 درصد تیپ گونه‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند اما متأسفانه طی چند دهه اخیر ارتفاع متوسط توده‌های جنگلی زاگرس از 12 متر به هشت متر کاهش یافته است.

همچنین چتر تاج پوشش 75 درصدی درختان زاگرس به کمتر از 25 درصد کاهش یافته است، این در حالی است که میلیون‌ها درخت بلوط در طول یک دهه گذشته خشک شده و تشدید ریزگردها را به‌دنبال داشته است.

جالب‌تر اینکه با توجه به بحران خشک‌سالی هر هکتار جنگل پهن‌برگ می‌تواند سالانه تا دو هزار مترمکعب آب را در خاک نفوذ و از هدر‌رفت آن جلوگیری کند، در حقیقت سرعت نفوذ آب در خاک جنگلی دست‌کم 40 برابر خاک غیر جنگلی است؛ بنابراین حراست از رویشگاه‌های جنگلی به‌طور همزمان دو کارکرد مثبت دارد نخست اینکه سفره‌های زیرزمینی را پر و دیگر اینکه با کاهش ضریب هرز آب، از جابجایی خاک و هدر‌رفت آب جلوگیری می‌شود.

به دیگر سخن در واقع حفظ رویشگاه 6 میلیون هکتاری زاگرس به معنی تأمین آب برای نیاز شرب مردمان کلان‌شهری است که 12 برابر تهران امروز جمعیت دارد و به‌تنهایی می‌تواند تشنگی 150 میلیون انسان را از بین ببرد اما متأسفانه هنوز بیش از 60 درصد عشایر و 10 درصد روستانشینان زاگرس به چوب درختان زاگرس به‌عنوان سوخت و زغال نگاه می‌کنند که این مهم مسئله‌ای نگران‌کننده است؛ بنابراین باید تلاش کنیم با کمک دانش میان‌رشته‌ای، وابستگی معیشتی به جنگل‌های زاگرس را کاهش دهیم، همچنین با برنامه‌ریزی موجب رونق کسب‌وکار سبز و استحصال انرژی‌های نو شویم. بر این اساس با توجه به اینکه بخش اعظمی از این جنگل‌ها در استان ایلام قرار دارد برآن شدیم تا با مستندساز و فعال محیط زیستی که مستند در «پناه بلوط» وی در سی و دومین دوره جشنواره فیلم فجر موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین دستاورد فنی و هنری شد گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مهدی نورمحمدی با بیان اینکه جنگل‌های بلوط حوزه زاگرس سرمایه ملی برای کشور محسوب می‌شوند، گفت: البته در این جنگل‌ها شاهد رویش و وجود گونه‌های همراه بسیاری هستیم که در سایه این گونه غالب این روزها سر به فلک کشیده‌اند.

وی با تأکید بر اینکه جنگل‌های بلوط غرب کشور در حال حاضر در وضعیت بسیار شکننده‌ای قرار دارند و به حالت بحرانی رسیده‌‌اند ابراز کرد: متأسفانه جنگل‌های بلوط این روزها با تهدیدات بی‌شماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر دیگر این جنگل‌ها همچون قبل زادآوری ندارند خاطرنشان کرد: اصلی‌ترین دلیل برای بروز این مشکل چرای بی‌رویه دام در مناطق این‌چنینی در کنار سایر تخریب‌ها است.

این فعال محیط زیستی با برشمردن تعدادی از عوامل تأثیرگذار در نابودی جنگل‌های بلوط حوزه زاگرس به‌ویژه استان ایلام، اذعان کرد: ازجمله این موارد می‌توان به کشاورزی در جنگل‌ها، عملیات‌های عمرانی، ضعف فرهنگ عمومی، آتش‌سوزی‌های گسترده و در عین حال تهدیدات دیگری همچون زغال‌گیری از این جنگل‌ها و خشک شدن، خشک‌سالی و گرد و غبار اشاره کرد.

نور‌محمدی با تأکید بر اینکه ‌در بسیاری از مناطق جنگل‌های بلوط به سن دیر‌زیستی رسیده و با کوچک‌ترین گرد و غبار تاب ایستادگی نداشته و می‌شکنند، ابراز کرد: علاوه براین طی سال‌های اخیر خشک‌سالی منجر به آن شده که بسیاری از آفات و بیماری‌ها متوجه این‌گونه جنگل‌ها شده حال‌آنکه در این مناطق نیازمند جایگزینی نهال‌ها بودیم اما علیرغم اجرای گسترده نهال‌کاری متأسفانه به دلیل چرای بی‌رویه دام این نهال‌ها امکان رشد و نمو پیدا نمی‌کنند.

وی با تأکید بر اینکه بزرگ‌ترین آفات امروز جنگل‌های بلوط چرای بی‌رویه دام است بیان کرد: به نظر بنده در شرایط فعلی بیشترین تمرکز سازمان جنگل‌ها باید روی جنگل‌های زاگرس که در مناطق کوهستانی غرب قرار دارند باشد زیرا بیش از 40 درصد از منابع آبی کشور از این طریق تأمین می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در پی از بین رفتن روزانه جنگل‌های بلوط شاهد افزایش فرسایش خاک و به‌تبع آن از بین رفتن خاک غنی و در پی آن عدم امکان نفوذ آب در این خاک‌ها و درعین‌حال بروز گرد و غبار و احتمال جاری شدن سیل در استان‌ها غربی خواهیم بود ابراز کرد: با توجه به شرایط موجود باید یک برنامه مدون و کارشناسی شده برای جلوگیری از چرای بی‌رویه دام برای این‌گونه مناطق ارائه شود.

این فعال محیط زیست با اشاره به اینکه باید چرای بی‌رویه دام در مناطق جنگلی زاگرس مدیریت شود اذعان کرد: این تنها راهکار پیشرو برای احیای جنگل‌های بلوط است در غیر این صورت بخش اصلی جنگل‌های بلوط و بخش اعظمی از خاک را از دست خواهیم داد.

نورمحمدی با اشاره به اینکه متأسفانه طی سال‌های اخیر سازمان منابع طبیعی تمرکز خود را روی جنگل‌های گرمسیری گذاشته است، اذعان کرد: این در حالی است که به‌جای کاشت گونه‌های مهاجم (کهور آمریکایی و یا اکالیپتوس) برای طبیعت در مناطق گرمسیری می‌توان روی داشته خودمان در مناطق زاگرسی تمرکز کرد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر مساحت جنگل‌های زاگرس چیزی حدود 642 هزار هکتار است، اذعان کرد: متأسفانه طی چند دهه اخیر رویکرد حفاظت و صیانت از جنگل‌های زاگرس از سوی سازمان جنگل‌ها به‌ویژه اداره کل حفاظت از منابع طبیعی و آبخیز‌داری استان ایلام بسیار ضعیف بوده است به‌طوری‌که تنها از کل نهال‌کاری انجام شده در دو نقطه شاهد احیای جنگل بودیم که این نهال‌کاری‌ها به بیش از 35 سال پیش بازمی‌گردد. نخست منطقه دالاهو و دیگری در مناطق حاشیه شهر ایلام بر روی کوهی با اسم بِراسمان است که چرایی این مسئله نیز به قرق بودن این منطقه، عدم دسترسی مردم و چرای دام در این دو منطقه بازمی‌گردد.

وی با تأکید بر اینکه نجات بلوط‌های زاگرس نجات یک اکوسیستم است و نباید این مهم را از خاطرمان دور کنیم افزود: در گذشته‌های نه‌چندان دور سال‌هایی که خشک‌سالی بر ما غلبه می‌کرد نان ما از آرد کردن میوه بلوط به دست می‌آمد حال‌آنکه اما ما تنها بخش کوچکی از فواید جنگل را می‌دانیم و چه رازهای پنهانی است در پی این موهبت‌های الهی که هنوز از آن‌ها بی‌اطلاعی هستیم.

این فعال زیست محیطی ادامه داد: مادامی‌که نسبت به دنیای اطراف خود ناآگاه هستیم از بین رفتن این میراث طبیعی نیز برایمان مهم نیست.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد این روزها، بلوط‌های بی‌پناه زاگرس، زیر سُم دام‌ها نفسشان تنگ شده و در نبود برنامه‌ریزی و نظارت، گویی کسی برای این نعمت خدادادی که حیات منطقه را تضمین کرده جایگاهی قائل نیست حال‌آنکه در صورت نابودی تنها این جنگل‌ها نیستند که از بین خواهند رفت بلکه این نابودی آتشی خواهد بود بر دامن کل مناطق زاگرس‌نشین، بنابراین انتظار می‌رود برای این معضل از سوی دستگاه‌های متولی چاره‌ای عاجل اندیشیده شود.