نجات از بحران آبی با احیای قنات‌ها

به گزارش خبرنگار ایمنا، خشکسالی و کم‌آبی طی سال‌های اخیر از چالش‌های بزرگی است که موجب شده مسئولان و فعالان، بیش‌ازپیش به دنبال منابعی برای جبرانی این خشکسالی‌ها باشند؛ به‌ویژه مناطق کویری که ضرورت دارد برای حیات دوباره با روش‌هایی به نجات آن‌ها شتافت. یکی از این منابع، قنات‌هایی هستند که از نقش و کارکردشان در طول تاریخ، بسیار سخن گفته شده است.

قنات، نمادی از آب محسوب می‌شود که با فرهنگ و تمدن بخش‌های مهمی از جهان و کشور ما در آمیخته است و حتی سمبلی از هویت فرهنگی مناطق کویری کشور به شمار می‌آید. چه‌بسا بسیاری از شهرهای کویری کشور، موجودیت و مدنیت خود را در طول تاریخ، مدیون وجود قنات‌هایی هستند که امروزه چندان توجهی به آن‌ها نمی‌شود.

واضح است که از قنات به عنوان یکی از روش‌های مهم برای دسترسی به آب در بخشی از مناطق ایران استفاده می‌شده است و اکنون هم در مراکزی که به آب کافی دسترسی ندارند، قنات عاملی مهم برای تأمین آب محسوب می‌شود. هر چند به دلیل جایگزینی نظام مدرن با سنتی، کمتر به این منبع بزرگ آب‌رسانی توجه می‌شود. اکنون با توجه به شرایط آبی کشور به نظر می‌رسد با رویکردی دیگر و مدیریت و برنامه‌ریزی سنجیده، نگاهی نو به قنات‌ها لازم باشد.

 بسیاری از قنات‌های قدیمی اصفهان از بین رفته است

نقش قنات در اصفهان به‌عنوان یکی از استان‌های کویری ایران که مدت‌هاست با چالش خشکسالی روبه‌رو شده، بسیار پررنگ است. براساس آمار، بیشترین تعداد قنات در استان اصفهان با 554 رشته در شهرستان کاشان و بیشترین طول شبکه کاریز با 369 کیلومتر در شهرستان اردستان قرار دارد.

براساس گزارش مدیریت آب‌وخاک سازمان جهاد کشاورزی، حدود 15 درصد از قنات‌های استان به دنبال کاهش بارش‌ها، خشک شده است و وضعیت کاریزها به عنوان میراث کهن و شاهرگ حیاتی، هر روز بحرانی‌تر می‌شود؛ به طوری که در سال‌های اخیر با جایگزین شدن چاه‌های عمیق، بسیاری از قنات‌های قدیمی از بین رفته است.

اکنون 70 درصد از قنات‌های استان نیازمند مرمت، بازسازی و لایروبی است که بازسازی هر کیلومتر از این شبکه، 650 میلیون تومان هزینه دارد. درخصوص خشکی منابع بارها هشدار داده شده است که چنان‌چه بهره‌برداران آب‌های زیرزمینی و چاه‌های عمیق، در استفاده از آب صرفه‌جویی نکنند، پیش‌بینی می‌شود در تابستان سال آینده، باقی‌مانده کاریزها نیز خشک شود.

بنا به گفته خاتون‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، احداث چاه‌های جدید، حفر بی‌رویه و کف‌شکنی مداوم چاه‌های عمیق به دلیل خشکسالی‌های اخیر، سهل‌انگاری برخی کشاورزان در برداشت حقابه، بی‌توجهی برخی نهادهای متولی ساخت‌وساز مسکن و جاده به مسیر و حریم قنات‌ها، جاری شدن سیلاب و ورود هرزآب‌های ناشی از آبیاری غیراصولی مزارع حاشیه قنات‌ها از علل عمده خشک شدن قنات‌ها در سال‌های اخیر به‌شمار می‌رود. لازم است با احیای پوشش گیاهی در آبخیزهای بالادست و حوضه آبریز قنات‌ها، نفوذپذیری آب در خاک کوهپایه‌ها و مخروط‌افکنه‌ها را تقویت کرد و نیز با مرمت و لایروبی مستمر آن‌ها، بازدهی آب آن‌ها را افزایش داد.

 از اهمیت قنات‌ها غافل شده‌ایم

در رابطه با اهمیت قنات‌ها سعید حبیبی‌نژاد، کارشناس کشاورزی با بیان اینکه بیش از 3000 سال از پیشینه قنات در کشور ما می‌گذرد، به ایمنا می‌گوید: درحال‌حاضر حدود 30 هزار قنات در کشور فعال است، اما اغلب بدون آب بوده یا مقدار اندکی آب دارد؛ به دلیل آنکه کشاورزان با حفر چاه و قرار دادن پمپ‌های آب در داخل این چاه‌ها، موجب تخلیه قنات‌ها شده‌اند. هشدار خشکی چاه‌ها تقریباً 10 سال قبل داده شد ولی هیچ فردی به این هشدار توجهی نکرد.

وی ادامه می‌دهد: درصورتی‌که بحران آب که منجربه بروز مشکلات فراوانی شده است، با احیای قنات‌ها حل می‌شود، دولت با صدور مجوزهایی مانند حفر چاه، باعث از بین رفتن همین میزان از آب موجود در قنات‌ها شده است؛ از سوی دیگر نیز حاضر به خرج مبالغ کلانی برای انتقال آب از خلیج فارس به اصفهان است ولی از احیای این نعمت بزرگ که به طور فراوان در مناطق کویری وجود دارد، غافل است. این در حالی بوده که درحال‌حاضر کلید حل مشکلات کم‌آبی، توجه به همین قنات‌ها است.

 برای احیای قنات‌ها اعتبار بالایی لازم است

مجید امینی، مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایمنا، با اشاره به وجود بیش از 4000 قنات در استان اصفهان و بی‌آبی و خشکی آن‌ها می‌گوید: احیای این قنات‌ها اعتباری بالغ بر یک‌هزار میلیارد تومان می‌طلبد که تأمین آن ناممکن است.

وی در رابطه با دلایل کاهش آبدهی قنات‌ها می‌گوید: کمبود بارش و گرمای هوا، آبدهی آن‌ها را کاهش داده؛ ضمن آنکه به دلیل کم‌آبی و حفر چاه‌های غیرمجاز، آب این سفره‌های زیرزمینی مصرف شده است. آب قنات‌ها سرمایه‌ای ملی است که هزاران سال از آن می‌گذرد، اما زمانی که سطح سفره آب‌های زیرزمینی افت داشته باشد، این سرمایه ملی هم به تدریج غیرقابل استفاده می‌شود.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان یادآور می‌شود: با این حال هنوز هم مناطقی در اصفهان مانند نائین، خور و بیابانک، نطنز و کاشان با آب همین قنات‌ها موجودیت دارند و در صورت نبود این میزان از آب در قنات‌های این مناطق، زراعت و کلاً زندگی برای آن‌ها معنایی ندارد.

امینی یادآور می‌شود: البته اولویت اول برای استفاده از آب قنات آبیاری باغات این مناطق است و پس از آن در صورت وجود میزانی از آب، زراعت انجام می‌گیرد. حتی بازسازی و مرمت قنات‌هایی در اولویت قرار دارد که در پایین‌دست آن‌ها باغ وجود داشته باشد تا بتوان برای آبیاری درختان از این منبع آب زیرزمینی استفاده کرد. کشاورز براساس مقدار آب باقی مانده در قنات، کشت خود را تعریف می‌کند و اگر هم آب مورد نیاز موجود نباشد از کشاورزی صرف نظر می‌کند.

وی در رابطه با راهکارهای حفاظت و بازسازی قنات‌ها اظهار می‌کند: متولی بازسازی قنات‌ها جهاد کشاورزی است؛ اما به دلیل آنکه این فرایند، اعتبار زیادی می‌طلبد و از طرفی هم در این سال‌ها دولت خود را متولی همه این امور کرده است، امکان اقدام قابل‌توجهی وجود ندارد.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی اصفهان تصریح می‌کند: پیش از این، هر قناتی شورا داشت و مالکان خود را ملزم به محافظت و بازسازی از قنات می‌دانستند؛ اما زمانی که تصدی همه امور بر عهده دولت قرار گرفت، مردم هم تمایلی بر انجام این نوع امور از خود نشان نمی‌دهند و بر اعتبارات دولتی تکیه دارند.

امینی تصریح می‌کند: با این وجود، بازسازی و احیای قنات ازجمله فعالیت‌هایی است که برای تأمین آب در مناطق مختلف انجام می‌شود. امسال هم برای بازسازی و مرمت 455 رشته قنات در استان برنامه‌ریزی شده است اما همان‌گونه که اشاره شد به تخصیص اعتبار نیاز دارد.

وی در پایان می‌گوید: متأسفانه حفر چاه‌های غیرمجازی که در این سال‌ها انجام گرفته است و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی به غیر از خشکی قنات‌ها و ورود ضربه به کشاورزی باعث آسیب بزرگ‌تری به نام فرونشست دشت‌ها شده است که لازم به توجه بسیار بیشتری دارد.