انتظارات از مدیران جامعه اسلامی

عصر ما را از یک جهت «عصر مدیریت» نام گذاشته‌اند و در هر سازمان عامل مدیریت در بین سایر عوامل مانند منابع و فناوری، ساختار و غیره، جایگاه ویژه‌ای دارد و به دلیل   پاسخگویی استاندار همدان همراه چند تن از معاونین و مدیران ارشد سازمان‌ها و ادارات کل که در محل برگزاری نماز جمعه که به نوبه خود قابل تمجید است برآن شدیم که انتظارهای مهم از مدیران را در ایران اسلامی مطرح کنیم.اگر در یک سازمان تمام منابع و امکانات وجود داشته باشد، اما فاقد مدیری آگاه و توانمند باشد، آن سازمان قادر به حرکت نخواهد بود و از رسیدن به اهداف عاجز خواهد ماند و در سازمان‌ها، مدیریت بر مجموعه‌های انسانی کاری پیچیده و ظریف و درهم‌تنیده است و هنر و علم و فن مدیریت ما را در این راه یاری خوا هد کرد.

مدیریت اسلامی موضوعی است که از دیرباز مورد تعلق خاطر همه آنانی بوده است که دل در گرو اسلام داشته‌اند، بر این اساس کوشیده‌اند تا در جهت شناخت و معرفی این موضوع مهم گامی فرا پیش گذارند. در قرآن کریم بیش از صد‌ها آیه مستقیماً درخصوص مدیریت سخن به میان آورده است، بعد از قرآن کریم، نهج‌البلاغه که فرمایشات و کلام حضرت امام علی (ع) در قالب 241 خطبه، 79 نامه و 480 حکمت بیان شده، یکی از ناب‌ترین و مهم‌ترین منابع اندیشه اسلامی در بُعد مدیریت و رهبری است که بیش از 50 خطبه و 39 نامه و ده‌ها حکمت در قالب صد‌ها فقره و فراز به مسائل مدیریتی اختصاص پیدا کرده است.

نامه 53 نهج‌البلاغه تحت عنوان عهدنامه مالک اشتر نخعی یکی از فرمان‌های حضرت امام علی (ع) از مهم‌ترین منابع مدیریتی به‌شمار می‌رود که این نامه به اصیل‌ترین و پُربارترین سند مدیریتی در تاریخ اندیشه سیاسی و اجتماعی بدل شده است و تاکنون پژوهش‌های فراوانی درباره اندیشه‌های بلند موجود در این عهدنامه به رشته تحریر درآمده؛ این فرمان نه‌تنها منبع اندیشه مدیریت اسلامی محسوب می‌شود، بلکه منبعی برای هر اندیشه مدیریتی است. این عهدنامه هم‌اکنون به‌عنوان یک سند تاریخی و راهبردی در مدیریت، در سازمان ملل نگهداری می‌شود، امام علی (ع) مدیر را مانند میله وسط آسیاب می‌داند که باید ساکن، استوار و محکم باشد تا تشکیلات به‌درستی اطراف آن محور طی طریق کند.

و در جای دیگر می‌فرماید: موقعیت رهبر و فرمانده همانند نقش نخ تسبیح است که دانه‌ها را به هم پیوند می‌دهد، وقتی رشته پاره شود، کار بدون نتیجه خواهند ماند و هیچ‌گاه در کنار یکدیگر جمع نخواهند شد و در جای دیگر می‌فرماید که تدبیر پیران، بالاتر از شمشیر جوانان است.

قرآن کریم درباره ضرورت مدیریت و رهبری در جامعه با عناوین مختلف بیاناتی ارائه کرده است که همه آن‌ها بر این موضوع تأکید دارند که هر جامعه بشری برای حفظ و تداوم حیات خود نیاز مبرمی به «مدیریت و رهبری» دارد. قرآن کریم می‌فرماید: «ِلکُل قوم هاد» مفهوم این آیه شریفه این است که هر گروه یا قومی چه کوچک و چه بزرگ، نیازمند هدایت‌کننده و رهبر است؛ از دیدگاه قرآن و روایات، مدیریت نقش اول را در تغییر و تحولات اجتماعی برعهده دارد.

مدیریت دارای سه اصل رکین است 1- هنر مدیریت: ذاتی، فطری و در سرشت انسان است و اکتسابی نیست 2- علم مدیریت: آموزشی است و مدیر می‌تواند از گفته‌ها و نوشته‌های دیگران کسب کند 3- فن مدیریت: تجربی است و مدیر از تجربیات دیگران و سرد و گرم روزگار و فرازونشیب تاریخ می‌اندوزد.

مدیریت امر پیچیده، ظریف، سخت و مشکلی بوده و کانت دراین‌باره می‌گوید: از ابداعات بشری دو چیز از همه سخت‌تر است: 1- حکومت‌داری 2- تربیت.

قرآن کریم از این دو امر تحت عنوان «منت» یاد می‌کند و چنین می‌فرماید: وَنُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ وَنَجعَلَهُم أَئِمَّةً وَنَجعَلَهُمُ الوارِثینَ؛ ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منت گذاشته و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.

و لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم بتلوا علیهم آیاتة و یزکیهم و یعلمهم الکتاب؛ خدا بر اهل ایمان منت گذاشت که رسولی از خودشان در میان آنان برانگیخت که بر آن‌ها آیات خدا را تلاوت کند و نفوسشان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و بر آن‌ها احکام شریعت و حقایق حکمت بیاموزد.

استاد شهید مطهری (ره) در لزوم و ضرورت انسان به هادی و راهنما می‌گوید: «انسان با اینکه ازنظر نیروها، مجهزترین موجود است و اگر بنا بود با غریزه رهبری شود می‌بایست صد برابر حیوانات مجهز به غرایز باشد، درعین‌حال ازنظر غرایزی که او را داخل خود هدایت و رهبری می‌کنند، فقیرترین و ناتوان‌ترین موجود است؛ بنابراین به رهبری، مدیریت و هدایت از خارج نیاز دارد. این همان اصلی است که مبنا و فلسفه بعثت انبیا بوده، هنگامی که فلسفه بعثت انبیا را مورد بحث قرار می‌دهیم، متکی بر اصل نیاز بشر به راهنمایی و رهبری هستیم.

   نقش صلاح و فساد مدیران در جامعه

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: صِنفان اِذَا صَلَحا صَلَحْت الاُمة وَ اِذَا فَسَدا فَسَدتِ الاُمة قِیلَ مَن هُم یا رَسُول الله؟ قالَ العُلَماء وَ الرؤساء؛ دو صنف هستند که هرگاه صالح باشند، امت صالح خواهند بود و هرگاه فاسد شوند، امت فاسد خواهند شد. سوال شد یا رسول‌الله این‌ها چه کسانی هستند؟ فرمودند علماء و امیران (مدیران) جامعه.

پیتر دراکر می‌گوید: همان‌طور که درختان از سر فاسد می‌شوند و از بین می‌روند، یک سازمان نیز زمانی دچار اضمحلال و نابودی می‌شود که مدیر آن سازمان توانایی مدیریت را نداشته باشد.

اساس ارزش‌های مدیریت اسلامی رضایت الهی است، مدیریت و رهبری از دیدگاه اسلام نه استعمار و استثمار و استعباد و استیثار بلکه امانت، خدمت، هدایت و تکلیف است. در مدیریت اسلامی همه جنبه‌های وجودی انسان، کشش‌ها، گرایش‌ها و نیازهای او مورد توجه قرار گرفته و همه ابعاد وجودی او رشد می‌کند و هیچ‌کدام از جنبه‌های وجودی او مورد غفلت قرار نمی‌گیرد و دایره انگیزه‌ها وسیع و فراتر از انگیزه‌های التذاذی و دربرگیرنده انگیزه‌های تدبیری و معنوی و بلکه غایت القصوای انگیزه‌ها، عشق الهی، تعریف می‌شود.

مدیران در تراز جامعه اسلامی و با تراز انقلاب اسلامی واجد علم و آگاهی، تدبیر و تخصص، ایمان و تعهد، ولایت‌مداری و ولایت‌پذیری، فراست و کیاست، قدرت و قوت، پارسایی و تقوا، اتقان در کار و استحکام در آن، تصمیم‌گیری درست و پایبندی در اجرای آن، تفکر جهادی و کار مجاهدانه، فکر عاقلانه و تکاپوی عاشقانه، عشق به خدمت بی‌منت برای مردم، حفظ کرامت انسانی مردم، شنیدن صدای افرادی که کسی صدایشان را نمی‌شنود، مردمی بودن و مراوده دائمی با آنان، ساده‌زیستی و دوری از تجمل و اشرافی‌گری، توجه به اصول و ارزش‌های برآمده از انقلاب اسلامی و نظام شهیدان، توجه به محرومان و مستضعفان ولی نعمتان جامعه، امانت‌داری مطمئن، مواظبت از خود و همکاران در مقابل دام‌هایی که پهن می‌کنند و دانه‌هایی که می‌پاشند. حساسیت و نظارت ناظران بر حاق و محاق قضایا و بر متن و حاشیه‌های آن و پرداختن به متن و پرهیز از تبدیل شدن متن به حاشیه، مبارزه با نفوذ خائنان و خناسان، مبارزه بی‌امان با فساد، رشوه، اختلاس، تبعیض و بی‌عدالتی، مشورت با اهل علم و حلم، پرهیز از ظلم و تعدی به حقوق دیگران و رعایت عدل و انصاف با آنان، دوری از تکبر، نخوت و خودبزرگ‌بینی، برخوردار از صبر و سعه وجودی بالا در مواجهه با مسائل و مشکلات و نقد‌ها و نظر‌های منتقدان، روی گشاده برای مردم و شنیدن درد دل آنان و برآوردن انتظارات در حد وسع و توان، دلی لبریز از عشق خدمت به این مردم بی‌نظیر ازجمله معدود و محدود وظایف و ویژگی‌هایی است که در این مقال و در این مجال فرصت آن حاصل آمد و بیان شد. امید که مدیران عزیز دولت قوی و مردمی با توکل به خدا و توسل به ا ئمه هدی علیهم‌السلام بتوانند با مدیریت جهادی در جهت دفع دشمنی دشمنان و رفع مشکلات مردم خداجوی ایران اسلامی در همه عرصه‌ها موفق و پیروز باشند، ان‌شاء‌الله.