حجت الاسلام والمسلمین محمد محمدی قائینی:

امام سجاد علیه‌السلام مجاهد علمی و اجتماعی

راهگشایی و اوج کلام بشری در صحیفه سجادیه

امام چهارم شیعیان امام سجاد (ع) در پنجم شعبان سال 38 هجری قمری دیده به جهان گشود. پدر گرامی ایشان امام حسین (ع) و مادر بزرگوارشان حضرت شهربانو (س) دختر یکی از پادشاهان ساسانی به نام یزدگرد سوم می‌باشد. امام زین العابدین (ع) حکومت جدش امام علی (ع) و حکومت چندماهه عمویش امام حسن مجتبی (ع) را درک کرد. ایشان به همراه فرزند گرامیشان امام محمد باقر(ع) در واقعه روز عاشورا حضور داشتند که خداوند ایشان را به‌صورت معجزه‌آسایی حفظ فرمود.

این امام شیعیان که در 57 سالگی به شهادت رسیدند، القاب و کنیه‌های فراوانی برایشان بیان شده که همه آن‌ها از سوی شیعیان و دوستان نبوده و بعضی از مخالفان و دشمنان نیز این القاب شریف را به حضرت داده‌اند که همه این القاب اشاره به منزلت‌های ایشان داشته است.

با توجه به فرارسیدن پنجم شعبان سالروز ولادت باسعادت امام زین‌العابدین (ع) چهارمین اختر تابناک ولایت و امامت، فرزند امام حسین (ع) و بازمانده واقعه بزرگ عاشورا که نقش بسیار مهمی در پاسداری از اسلام داشت با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد محمدی قائینی استاد حوزه علمیه قم گفت‌وگویی را ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:

دوران زندگی امام سجاد (ع) به دو دوره تقسیم می‌شود؛ دوره قبل و بعد از امامت. ایشان در دوره قبل از امامت در سایه تربیت حضرت علی (ع) و امام حسن مجتبی (ع) و امام حسین (ع) بودند، تا سال 61 هجری قمری که واقعه عاشورا به وجود آمد.

مرحله دوم زندگی ایشان از سال 61 تا 95 هجری قمری همزمان با حکمرانی خلفایی غاصب بود که بعد از واقعه عاشورا به حسب ضربه‌ای که به دین زده بودند قدرت کمر راست کردن نداشتند.

مسئولیت حضرت دارای ابعاد مختلفی بود. نخست اینکه حضرت در دو زمینه مشغول به تلاش و جهاد شدند؛ جهاد فکری و علمی که از نظر علمی معارف دین را در بین مردم منتشر کنند.

جهاد اجتماعی و عملی هم در بعد اخلاق و تربیت شیعیان بود که به اصلاح هم به امور جامعه می‌پرداختند و هم با فسادهای خلفای آن زمان مقابله می‌کردند. تا جایی که ممکن بود این کار توسط افراد مختلف انجام می‌شد و خودشان به صحنه نمی‌آمدند چون امکان ترورشان وجود داشت. به همین دلیل به حسب ظاهر اسم ایشان را امام مریض گذاشتند در حالی که اینگونه نبوده است. در واقعه عاشورا بنابر مصلحت و اینکه امامت باقی بماند خداوند ایشان را دچار تب کرد تا نتوانند در جنگ شرکت کنند در حالی که امام سالم و در اجتماع فعال بود. ایشان گوشه‌گیر نبوده و ارتباطشان با مردم را حفظ کرده بودند.

بعد از واقعه عاشورا برای حفظ و صیانت از مقام امامت و سالم ماندن شیعیان، حضرت مدتی در باغ‌های اطراف مدینه ساکن بودند؛ چراکه با توجه به شورش‌ها در شهر مدینه، اگر امام خودشان در شهر حاضر شده و رهبری را بر عهده می‌گرفتند، مسئولیت همه شورش‌ها متوجه ایشان می‌شد، به همین دلیل حضرت بعد از آرام شدن اوضاع در شهر مستقر شدند.

مهم‌ترین و شاخص‌ترین فعالیت امام سجاد در طول 34 سال امامت تفسیر قرآن کریم و نشر احادیث ائمه (ع) بود.

به دلیل آنکه مردم سؤالات زیادی از قرآن داشتند، ایشان به تفسیر این کتاب الهی می‌پرداختند؛ حضرت احادیثی که از پیامبر (ص) و ائمه پیشین بود را بین مردم نشر داده اعتقادات مردم را تقویت می‌کردند.

ایشان تعداد ائمه را در زمان خود 12 امام عنوان کردند و به ظهور حضرت مهدی (ع) بشارت دادند تا امیدی در دل مردم ایجاد کرده و به آن‌ها بگویند که این ارتباط ملکوتی همیشه بین خالق و مخلوق وجود دارد.

نسبت به شریعت نیز روایات بسیار داریم که وظایف فکری مردم را بیان می‌کردند تا مردم از اهل بیت جدا نشده و اعمالشان چه مادی چه معنوی بر اساس مبانی صحیح دینی انجام گیرد، مهم‌تر از آن‌ها حقایق علمی فراوانی است که ایشان بیان کرده‌اند هم در دعا‌ها و هم در رساله حقوق. این دو، اثر مهم باقی مانده از امام سجاد (س) محسوب می‌شوند که راهگشای علمی و عملی شیعیان بوده و هست.

این دو اثر در عصر حاضر نیز می‌درخشند؛ رساله حقوق به همه ارتباطات از جمله رابطه انسان‌ها با خدا، با پیامبر (ص) و... می‌پردازد؛ همچنین در خصوص وظایف و حقوق مخلوقات و بشر در مقابل خدا نیز به طور مفصل توضیح داده شده است.

این رساله یک سند رسمی و واضحی در مجامع بین‌المللی است که در مورد آن بحث می‌شود، دوست و دشمن همه ادعا دارند و اقرار می‌کنند که کتابی در باب حقوق صریح‌تر و کامل‌تر از رساله حقوقی امام سجاد (ع) نداریم. بسیاری از بزرگان شروح بسیاری بر آن نوشته‌اند و در رابطه با آن رساله‌ها و کتاب‌های بسیاری تألیف شده که مجموع این حقوق بیان‌شده 24 حق کلی است.

دومین اثری که از حضرت باقی مانده و راهگشای بشریت است «صحیفه سجادیه» است که 75 دعا را دربر دارد. این کتاب شریف مجموعه کاملی از معارف دینی است. به دلیل آنکه حضرت امکان تشکیل کلاس و پذیرش افراد را نداشتند تمام معارف دین را در قالب دعا که ساده‌ترین، راحت‌ترین، زیباترین و با حرارت‌ترین رابطه انسان با خدا است آورده‌اند.

فطرت انسان واسطه‌ای است تا انسان با خدا ارتباط برقرار کند، زبان دعا، آشناترین زبان با فطرت بشر است. امام سجاد (ع) معارف دینی را در قالب دعا و نیایش به مردم آن زمان ارائه کردند تا بهانه‌ای به دست حکومت وقت برای فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی نداده باشند. همچنین ایشان مطالب را به گونه‌ای بیان کردند که اختلافی بین مذاهب مختلف به وجود نیاید.

در عصر حاضر صحیفه سجادیه این گنجینه گران‌بها، بین شیعیان آن حضرت بسیار غریب واقع شده و به آن پرداخته نمی‌شود.

علمای بزرگ حدود 100 شرح برای این کتاب نوشته‌اند اما به طور عمیق و جامع برای جامعه توصیف نشده و متأسفانه آنگونه که باید به‌صورت یک رشته‌ تخصصی در حوزه و دانشگاه مورد توجه قرار نگرفته است.

صحیفه سجادیه مشتمل بر10 فضا است؛ حضرت در نخستین فضا رابطه عالم ماده و ملکوت را بیان می‌کنند؛ اینکه انسان که یک موجود مادی است چه کند و چگونه ارتباطش را با خدا قوی کند؟

در دومین فضا عمق معرفت امام به خدا نشان داده شده که خود دلیلی بر عصمت و امامت است، اینکه آدم اینگونه نسبت به خدا معرفت داشته باشد، خداشناس باشد، همین کتاب برای اثبات عصمت و معصوم بودن امام سجاد (ع) کافی است.

ایشان در سومین فضا از این کتاب معنوی برخلاف بقیه ادعیه‌ای که از معصومین رسیده، ذکر صلوات را زیاد تکرار کرده‌اند چراکه بعد از واقعه عاشورا با توجه به فضای خفقان موجود در آن زمان و کمرنگ شدن نقش ائمه در زندگی مردم می‌خواستند خط ولایت مشخص شده و مردم مسیر دین را فراموش نکنند که این مسیر همان مسیر محمد (ص) و آل محمد است.

حضرت در چهارمین فضا از این صحیفه به انسان امید می‌دهد، انسان را به زندگی امیدوار می‌کند و از رخوت و سستی می‌رهاند، باعث نشاط و حرکت او در زندگی می‌شود تا امیدوارانه همیشه با رحمت خدا زندگی ‌کند.

در پنجمین فضا از این کتاب باب استدلال فراوان است اینکه انسان با خدا، پیامبران و افراد جامعه چگونه صحبت کند، خواسته و تقاضایش را بیان کند و چگونگی و روش راه مناظرات را بیان کرده است.

ششمین فضا برنامه‌های اخلاقی، سلوکی و تهذیبی فراوانی دارد؛ این کتاب مهم‌ترین کتاب اخلاقی است که بالاترین مرتبه عرفان را دارد.

در هفتمین فضا حقایق علمی نظیر یافته‌های فضایی وجود دارد که در زمان حضرت نبوده و بعدها بشریت به آن دست یافته است.

هشتمین فضا از این کتاب به ما یاد می‌دهد که چگونه باید با فسادهای فردی و اجتماعی مقابله کنیم؛ بهترین وسیله و راهنما برای اصلاحات سیاسی و اجتماعی بشر صحیفه سجادیه است.

نهمین فضا یک نمونه عالی از گفتار دارای بلاغت و فصاحت است که اگر بخواهیم نمونه ادب اسلامی را نشان بدهیم همتراز و در افق نهج الابلاغه که نشان از اوج کلام بشری دارد قرار می‌گیرد.

در آخرین فضا از این کتاب، روش کامل زندگی حقیقی را به ما می‌آموزد که زندگی و دنیا به چه معناست.

کلام آخر آنکه اگر جامعه به این آموزه‌ها توجه کند نمونه اعلای بشر در کره زمین خواهد بود. امام سجاد (ع) جملات و احادیث گران‌بهای فراوان دارند که یکی از زیباترین آن‌ها به اهمیت تقوا می‌پردازد؛ بدان معنا که اگر عملی همراه با تقوا باشد کم نیست حتی اگر خیلی جزئی باشد که عمل به این نکته می‌تواند بهترین سرلوحه برای تمامی مراحل زندگی بشریت باشد.