وضعیت اقتصادی کودکان و زنانی که کرونا آنان را بی‌سرپرست کرد

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی که زمستان 1400 آماده کرده، با استفاده از داده‌های متوفیات ناشی از کرونا که از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اخذ و با داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان ترکیب‌شده است، وضعیت خانوارهای دارای کودک و خانوارهای زن سرپرست آسیب‌دیده از کرونا را بررسی کرده است.

به‌طور خلاصه می‌توان از این گزارش چنین نتیجه گرفت که 14613 کودک زیر 18 سال، سرپرست خود را به‌واسطه ابتلا به کرونا ازدست‌داده‌اند و به علاوه، 68360 زن به‌واسطه فوت سرپرست خانوار ناشی از ابتلا به کرونا، سرپرست خانوار شده‌اند.

 تنها 43 درصد زنان سرپرست خانوار دارای کودک بیمه‌اجتماعی دارند

نیمی از خانوارهای دارای کودک با فوتی سرپرست خانوار و نیمی از خانوارهای زن سرپرست آسیب‌دیده از کرونا، در سه دهک پایین اقتصادی قرار دارند. تنها یک‌سوم خانوارهای سه دهک پایین درآمدی دارای کودک یا دارای زن سرپرست خانوار جدید، تحت پوشش نهادهای حمایتی (کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی کشور)قرار دارند.

بیشترین تعداد خانوارهای آسیب‌دیده از کرونا (زن سرپرست و دارای کودک) در استان‌های تهران، آذربایجان شرقی، خوزستان، خراسان رضوی و اصفهان قرار دارند.

57 درصد از کل خانوارهای زن سرپرست جدید، تحت پوشش بیمه سلامت و 43 درصد از آنها تحت پوشش یکی از بیمه‌های اجتماعی قرار دارند.

 32 درصد زنان سرپرست جدید جزو سه دهک پایین درآمدی

32 درصد خانوارهای زن سرپرست جدید، سه دهک پایین درآمدی (جمعیتی معادل 11306 خانوار) فاقد هرگونه پوشش حمایتی و بیمه‌ای (مستمری بازنشستگی) هستند.

در ارتباط با زنان سرپرست خانوار آسیب‌دیده از کرونا در سه دهک پایین درآمدی، نیمی از ایشان بالای 65 سال قرار دارند. دوسوم این خانوارها، یارانه دریافت می‌کنند، اما یک‌سوم ایشان تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار دارند.

 در ادامه این گزارش، جزئیات بررسی‌ها و نتایج فوق به تفصیل ذکر شده است:

تا سال گذشته در دنیا، حدود 140 میلیون کودک یتیم نیازمند اولویت حمایت اجتماعی و سلامت وجود داشته است و بر اساس یک پژوهش تطبیقی که در سال جاری توسط هیلز و همکاران (2021) انجام‌گرفته و توسط سازمان جهانی بهداشت منتشرشده، بر اساس برآورد داده‌های مرگ‌ومیر ناشی از کرونا در 21 کشور موردمطالعه، ظرف یک سال گذشته، حدود یک‌میلیون و 42 هزار کودک، مرگ حداقل یکی از والدین خود را تجربه کرده‌اند.

در هر هزار کودک، 10.2 کودک در پرو، 5.1 کودک در آفریقای جنوبی، 3.5 کودک در مکزیک، 2.4 کودک در برزیل، 2.3 کودک در کلمبیا، 1.5 کودک در ایالات‌متحده آمریکا، 1.1 کودک در آرژانتین و یک کودک در روسیه یکی از والدین خود را در بازه زمانی 2020 تا 2021 ازدست‌داده‌اند.

این نرخ برای ایران 1.7 کودک به ازای هر هزار کودک است و بر این اساس، کشور ما در میان 20 کشور بررسی‌شده در قاره‌های مختلف، در جایگاه ششم قرار دارد. به تعبیر دیگر، تعداد کودکان یتیم شده در بازه زمانی مذکور از تعداد افراد فوت‌شده پیشی گرفته است.

از این میزان، تعداد کودکانی که پدر خود را ازدست‌داده‌اند بین دو الی پنج برابر بیشتر از کودکانی است که مادر خود را ازدست‌داده‌اند.

 احتمال مواجهه کودکان یتیم با آسیب‌های سلامت روان، خشونت و فقر

حمایت اقتصادی و روان‌شناختی از خانواده‌هایی با کودک یتیم شده ناشی از کرونا ضرورت دارد. کودکانی که در شرایط فعلی، با فقدان والدین خود ناشی از شیوع کرونا مواجه می‌شوند، با آسیب‌های سلامت روان، اقسام مختلف خشونت و فقر خانواده مواجه می‌شوند.

خطر افسردگی، اختلال استرس پس از حادثه، اقدام به خودکشی برای این کودکان یتیم شده بسیار محتمل است که می‌تواند در شرایط وضعیت انزوا، تعطیلی مدارس و دوری از محیط‌های مشارکتی بسیار آسیب‌زا باشد.

در چنین شرایطی نقش مادی، روانی و عملی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در حمایت از کودکان موردتوجه قرار گرفته است. در آمریکا، 40 درصد پدر / مادربزرگ‌هایی که با کودکان زندگی می‌کنند، به‌عنوان مراقبت‌کننده از کودکان، ایفای نقش می‌کنند.

فراهم کردن شرایط سوگواری، حمایت روانی، توانمندسازی مراقبت‌کنندگان بازمانده، برای ایجاد محیط ارتباطی و انطباقی با شرایط جدید ضروری به نظر می‌رسد.

 میانگین «سن» زنان سرپرست خانوار ایران به بالای 60 سال رسیده

همچنین در مورد خانوارهای زن سرپرست، امروزه مسئله شکاف جنسیتی به مسئله‌ای جهانی بدل شده و نابرابری بین مردان و زنان به‌طور ویژه مورد توجه سیاست‌گذاران و تأثیرگذاران سیاستی قرار گرفته است. بر اساس شاخص شکاف جنسیتی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2020، برخلاف رشد قابل‌توجه برابری جنسیتی در آموزش و بهداشت، وضعیت عمومی نابرابری جنسیتی سیاسی و اقتصادی در عمده کشورهای درحال‌توسعه نگران‌کننده است. در این میان در کشور ما، وضعیت زنان سرپرست خانوار در شرایط حساسی قرار دارد چراکه در ایران بر اساس داده‌های سرشماری 1395 و میانگین سنی زنان سرپرست خانوار، به بالای 60 سال رسیده و تقریباً، نیمی از این زنان به‌تنهایی زندگی می‌کنند.

به‌علاوه حدود نیمی از زنان سرپرست خانوار، فاقد سواد هستند. یک‌سوم زنان سرپرست خانوار سنین 18 تا 49 تمایل به مشارکت اقتصادی دارند و بیش از یک‌سوم خانوارهای زن سرپرست در دهک‌های پایین درآمدی قرار دارند.

چنین وضعیتی، توجه ویژه به آسیب‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا بر این جامعه هدف را ضروری می‌کند.

 وضعیت خانوارهای دارای کودک زیر 18 سال آسیب‌دیده از کرونا

در ادامه، اطلاعاتی در خصوص وضعیت خانوارهای دارای کودک با فوتی سرپرست خانوار ناشی از کرونا ارائه شده است:

1-1- فراوانی کودکانی که به‌واسطه کرونا، یکی از سرپرستان خود را ازدست‌داده‌اند بر اساس داده‌های موجود: تا پایان شهریورماه 1400، 14613 کودک زیر 18 سال، سرپرست خود را به‌واسطه ابتلا به کرونا ازدست‌داده‌اند. تقریباً نیمی از این کودکان دختر و نیمی پسر بوده‌اند.

 جنسیت سرپرستان خانوار فوت‌شده ناشی از کرونا در خانوارهای دارای کودک

نوع آسیب‌های وارده بر کودکان برحسب این که سرپرست فوت‌شده در آن خانوار مرد باشد یا زن، بسیار متفاوت است. بر این اساس، از مجموع 9989 خانوار آسیب‌دیده از کرونا با کودک زیر 18 سال، 9203 مرد سرپرست و 786 زن سرپرست فوت‌شده است.

 وضعیت حمایتی خانوارهای آسیب‌دیده از کرونا دارای کودک

نکته حائز اهمیت آن است که بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، تنها 27 درصد خانوارهای سه دهک پایین درآمدی تحت پوشش نهادهای حمایتی کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور قرار دارند. از کل 7233 خانوار سه دهک پایین اقتصادی، 1960 خانوار تحت پوشش نهادهای حمایتی قرار دارند که عمده آنها (2438 خانوار) تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی و 110 خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند.

 توزیع جغرافیایی خانوارهای آسیب‌دیده از کرونا دارای کودک

علاوه بر تهران که استانی با بیشترین تراکم جمعیتی در کشور است، بیشترین تعداد خانوارهای آسیب‌دیده از کرونای دارای کودک زیر 18 سال در استان‌های خوزستان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی و البرز قرار دارد و کمترین این خانوارها در استان‌های سمنان، چهارمحال بختیاری، خراسان جنوبی، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد قرار دارند.

 زنان سرپرست خانوار آسیب‌دیده از کرونا

در ادامه در ارتباط با وضعیت خانوارهایی که به‌واسطه فوت سرپرست خانوار ناشی از کرونا، زن سرپرست شده‌اند و همچنین، خانوارهای زن سرپرستی که حداقل یکی از اعضای آن به دلیل ابتلا به کرونا فوت‌شده، اطلاعاتی ارائه شده است:

 وضعیت اقتصادی اجتماعی زنان سرپرست جدید آسیب‌دیده از کرونا

در بازه زمانی ابتدای شیوع ویروس کرونا تا شهریورماه 1400، 68360 زن به‌واسطه فوت سرپرست خانوار ناشی از ابتلا به کرونا، سرپرست خانوار شده‌اند.

 وضعیت بیمه‌ای زنان سرپرست جدید آسیب‌دیده از کرونا

ملاحظه می‌شود که 57 درصد از کل خانوارهای سه دهک پایین (معادل 20.025 نفر)، تحت پوشش بیمه سلامت و 43 درصد از آنها (معادل 15.172 نفر) تحت پوشش یکی از بیمه‌های اجتماعی قرار دارند. در این میان، 39 درصد (معادل 13.768) از این خانوارها، اگرچه تحت پوشش بیمه سلامت هستند، تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار ندارند.

 وضعیت حمایتی زنان سرپرست جدید آسیب‌دیده از کرونا

نگاهی به وضعیت پوشش خدمات حمایت اجتماعی از زنانی که به‌واسطه فوت سرپرست خانوار، در شرایط شیوع ویروس کرونا در جایگاه سرپرست خانوار قرار گرفتند، می‌تواند اطلاعات ارزنده‌ای به دست دهد.

در کل 891.8 خانوار سه دهک پایین درآمدی با سرپرست زن جدید، تحت پوشش نهادهای حمایتی (سازمان بهزیستی کشور و کمیته امداد امام خمینی (ره) قرار دارند اما نمودارها به‌صورت مشخص نشان می‌دهند که چه تعداد خانوار زن سرپرست جدید، فاقد هرگونه پوشش حمایتی هستند. از مجموع خانوارهای زن سرپرست جدید سه دهک پایین درآمدی، جمعیتی معادل 11306 خانوار (معادل 32 درصد) فاقد هرگونه پوشش حمایتی و بیمه‌ای (مستمری بازنشستگی) هستند.

 توزیع جغرافیایی خانوارهای با زن سرپرست خانوار جدید

خانوارهایی که در آن، به دلیل فوت سرپرست خانوار، دارای زن سرپرست خانوار جدید شده، در استان‌های مختلف به طرز متفاوتی توزیع‌شده است؛ استان‌های پرجمعیتی نظیر تهران، خراسان رضوی، اصفهان، آذربایجان شرقی و خوزستان، بیشترین تعداد این خانوارها را دارا هستند و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، ایلام، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و چهارمحال بختیاری کمترین تعداد را در خود جای داده‌اند.

 خانوارهای زن سرپرست 3 دهک پایین درآمدی آسیب‌دیده از کرونا

در بازه زمانی آغاز همه‌گیری تا شهریور سال 1400، 43621 خانوار زن سرپرست، حداقل یکی از اعضای خود را به دلیل ابتلا به کرونا از دست داده است و به تعبیر دیگر، به‌واسطه این همه‌گیری آسیب‌دیده‌اند. 1370 از این خانوارها، دارای عضو معلول هستند.

 توزیع سنی زنان سرپرست خانوار 3 دهک پایین درآمدی آسیب‌دیده از کرونا

ملاحظه می‌شود که در میان زنان سرپرست خانواری که یکی از اعضای خانوار خود را به دلیل کرونا ازدست‌داده‌اند، رده سنی بالای 65 سال، بیشترین فراوانی را دارد. درواقع، نیمی از زنان سرپرست خانوار آسیب‌دیده از کرونا در سه دهک پایین، بالای 65 سال قرار دارند و به تعبیر دیگر، همه‌گیری کرونا بیشتر به خانوارهای کم‌بضاعت و سالمند آسیب رسانده است.

عمده زنان سرپرست خانوار سه دهک پایین درآمدی آسیب‌دیده از کرونا، دارای پوشش پروانه‌ای هستند و حدود دوسوم این زنان، یارانه دریافت می‌کنند. اما پوشش بیمه اجتماعی برای این اقشار، وضعیت مطلوبی ندارد و تنها، یک‌سوم این زنان (معادل 14641 نفر)، تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار دارند. حدود 35 درصد زنان بالای 65 سال سرپرست خانوار سه دهک پایین در خانوارهای آسیب‌دیده از کرونا، تحت پوشش بیمه اجتماعی قرار دارند.

 توزیع جغرافیایی زنان سرپرست خانوار 3 دهک پایین درآمدی آسیب‌دیده از کرونا

زنان سرپرست خانوار در سه دهک پایین درآمدی آسیب‌دیده از کرونا، در استان‌های مختلف توزیع متفاوتی دارند. استان‌های پرجمعیت نظیر تهران، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و خوزستان دارای بیشترین خانوار زن سرپرست کم‌بضاعت آسیب‌دیده از کرونا هستند و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، سمنان، ایلام و خراسان جنوبی دارای کمترین تعداد این خانوارها هستند. اما با مقایسه درصد خانوارهای زن سرپرست بالای 65 سال کم‌بضاعت آسیب‌دیده از کرونا، مشخص می‌شود که استان‌های یزد، اصفهان، مرکزی و سمنان دارای بیشترین نسبت زن سرپرست سالمند کم‌بضاعت آسیب‌دیده از کرونا هستند، و استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، هرمزگان و بوشهر، دارای کمترین نسبت این خانوارها هستند.

 ضرورت ارائه بسته‌های ترکیبی برای حمایت از خانوار آسیب‌دیده

کودکان در شرایط شیوع ویروس کرونا و فوت سرپرستان خانوار در معرض مواجهه با انواع آسیب‌ها نظیر فقر، ترک تحصیل و اختلالات روانی پساحادثه قرار دارند و این موضوع در ارتباط با کودکان خانوارهای کم‌بضاعت به‌صورت مضاعف صدق می‌کند. همچنین زنان سرپرست خانوار در شرایط همه‌گیری فعلی، به دلیل شرایط نابرابر در مقایسه با خانوارهای مرد سرپرست، در معرض مواجهه با مشکلات عدیده‌ی اقتصادی اجتماعی قرار دارند.

از مجموع ارقام فوق برمی‌آید که رسیدگی به خانوارهایی که به‌واسطه فوت اعضای خانوار خصوصاً سرپرست خانوارِ نیازمند رسیدگی فوری هستند، مستلزم لحاظ کردن معیارهایی برای اولویت‌بندی است.

به نظر می‌رسد خانوارهای دارای کودک و زن سرپرست سه دهک پایین درآمدی، دارای سرپرست خانوار سالمند، دارای عضو خانوار معلول، غیر تحت پوشش نهادهای حمایتی، غیر تحت پوشش بیمه‌های اجتماعی و سلامت، در اولویت قرار دارند و باید در ارتباط با نیازهای هر یک از این گروه‌ها، بسته‌های ترکیبی مددکاری، حمایتی، بیمه‌ای، اشتغال، مهارت‌آموزی و تحصیلی در نظر گرفت.

دفتر امور حمایتی و توانمندسازی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، درصدد تشکیل کارگروه ملی با مشارکت دستگاه‌ها و سازمان‌های دخیل است تا از طریق هم‌افزایی نسبت به تعریف بسته‌های حمایتی کارآمد و هدفمند و اجرا، به‌موقع آنها اقدام شود.