شالبافی، هنری ماندگار در آرمرده بانه

شال یکی از گران‌بهاترین و اصیل‌ترین پوشش مردان کرد است که از پشم بز مرخز تهیه می‌شود پشم بز مرخز در رنگ‌های مختلف بور، کرمی، مشکی، آبی، خرمایی تیره و روشن و چند رنگ دیگر است که با ظرافت خاص و در هشت مرحله چیدن پشم، شستشوی پشم، شه کردن، ریسیدن، رایل کردن، تنیدن یا بافتن، کویل کردن و دوختن به شال تبدیل می‌شود، مراحل تهیه و آماده‌سازی شال توسط زنان و مردان با ظرافت و مهارتی خاص انجام می‌شود.

پشم بز مرخُز هر ساله در اواخر فصل زمستان چیده می‌شود و از هر بز مرخُز حدود یک کیلو و 500 گرم پشم به‌دست می‌آید که برای تهیه یک دست شال کافی است.

بخش آمرده که مرکز آن شهر آمرده است قدمتی چند هزار ساله دارد و به‌واسطه جنگل‌های انبوه بلوط خواستگاه بز مرخز است این نوع بز از برگ درختان این منطقه تغذیه می‌کنند در گذشته‌های دور هر خانواده برای خود گله‌ای بز مرخز داشت که زمستان‌ها فارغ از کار کشاورزی و روزانه شال می‌بافتند.

اکنون در این منطقه تنها 14 گله حدود یک‌هزار رأس بز مرخز نگهداری می‌شود و شالبافان مواد اولیه خود را از اقلیم کردستان عراق در منطقه زاخو و دهوک و ترکیه تهیه می‌کنند نسل بز مرخز این منطقه در خطر انقراض قرار دارد.

آرمرده یکی از شهرهای کوچک اقماری شهرستان بانه استان کردستان است و به‌عنوان شهر شالبافی ملی کشور معرفی شده است، بیش از 300 نفر در این شهر دو هزار نفری در زمینه شالبافی فعالیت می‌کنند برای رسیدن به آمرده از بانه باید 13 کیلومتر جاده پرپیچ و خم کوهستانی گذر کرد تا به شهر ملی شالبافی ایران برسیم.

در شهر آرمرده بیش از 400 سال شاید بیشتر است که هنر شالبافی رواج دارد و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سال گذشته این شهر را به‌عنوان شهر ملی شالبافی معرفی کرد.

برای بافتن یک دست شال باید چند استادکار در مراحل تهیه و آماده‌سازی کمک کنند تا یک دست شال تهیه و وارد بازار شود زنان و مردان استادکار در تهیه و آماده‌سازی شال همکاری می‌کنند و همه مراحل توسط استادکاران ماهر در آرمرده انجام می‌شود.

در کارگاه‌های کوچک شالبافی سه تا چهار نفر کار می‌کنند علاوه بر کارگاه‌های کوچک، زنان نیز در کنار خانه‌داری، ریسندگی، شه کردن و رایل کردن و بافتن را انجام می‌دهند.

  بیمه مهم‌ترین مشکل شالبافان آرمرده

وهاب خدری یکی از اهالی شهر آرمرده است که با یکی از دوستانش یک کارگاه کوچک شالبافی راه‌اندازی کرده و حدود 20 سال قبل شالبافی بافی را از پدرش یاد گرفته است، گفت: شالبافی کار مناسبی است و به‌طور میانگین سه روز یک دست شال می‌بافم اگر پشم و امکانات داشته باشیم درامد مناسبی دارد.

وی با اشاره به اینکه بیش از 70 درصد مردم آرمرده شالباف هستند، اضافه کرد: اگر مواد اولیه را خودم بخرم و مستقیم بفروشم در ماه حدود 100 میلیون ریال درآمد دارم اما اگر مواد اولیه و امکانات نداشته باشیم درآمدش نصف می‌شود در ماه حدود 10 دست شال می‌بافم.

وی گفت: پرورش بز مرخز از رونق افتاده و آمار بزهای مرخز به حدود یک‌هزار رأس رسیده ما مجبوریم پشم را از کشورهای همسایه وارد کنیم.

رئیس هیئت‌مدیره تعاونی شالبافان آمرده یکی از مهم‌ترین مشکلات شالبافان را بیمه عنوان کرد و گفت: عدم بهره‌مندی شالبافان از خدمات بیمه از مهم‌ترین مشکلات ما است برای برخورداری شالبافان از خدمات بیمه‌ای تلاش زیادی کردیم اما تاکنون نتیجه مثبتی نگرفتیم و کسی از ما حمایت نکرد.

وی با بیان اینکه بسیاری از همکاران به دلیل نداشتن سرمایه مناسب برای دلالان و واسطه‌ها کار می‌کنند و تنها دستمزد دریافت می‌کنند ادامه داد: در گذشته مردان شال را به‌طور معمول می‌پوشیدند اما اکنون برای مراسم‌های خاص و اعیاد شال می‌پوشند.

قادر رحمانی هم که بیش از 30 سال شالبافی می‌کند و همراه با دو پسرش یک کارگاه کوچک شالبافی راه‌اندازی کرده است گفت: در زمستان و با پایان فصل کشاورزی، من و پسرانم در این کارگاه شال می‌بافیم و درآمد تقریباً مناسبی داریم.

وی افزود: من از واسطه‌ها، پشم آماده می‌خرم و افرادی هستند که به‌صورت مستقیم پشم وارد می‌کنند و می‌بافند که سود بیشتری عایدشان می‌شود.

عمو قادر با بیان اینکه پرورش بز مرخز منبع اصلی درآمد مردم آرمرده بود، افزود: در سال‌های گذشته دامداران این منطقه بیشتر بز مرخز پرورش می‌دادند اما اکنون مردم کمتر دامداری می‌کنند و بیشتر به شغل‌های کاذب روی آوردند.

وی اظهار کرد: هیچ‌گونه حمایتی از شالبافان ما نمی‌شود و اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تاکنون اقدامی در راستای حمایت از پیشه ما نکرده و اگر هم حمایتی شده بیشتر به حلقه نزدیکانشان شده و ما از آن محروم ماندیم.

رحمانی گفت: پدرم هم شالباف بوده اما من این هنر را از یکی از استادکاران دیگر یاد گرفتم و بیش از 40 سال است که شالبافی می‌کنم و به پسرانم هم آموزش دادم.

وی افزود: پرداخت وام‌های کم‌بهره، تشکیل تعاونی‌های حمایتی و تأمین مواد اولیه از مهم‌ترین خدماتی است که دولت می‌تواند به شالبافان ارائه دهد اما ما از آن محروم هستیم.

به گفته رحمانی، بیشتر زنانی که ریسندگی می‌کنند مسن هستند زنان و دختران جوان این کار را نمی‌کنند فقط خود را با کارهای معمولی و روزمره سرگرم می‌کنند.

نرمین علی‌پور یکی از زنان آمرده است که 15 سال در کار رایل کردن نخ کار می‌کند، او برای این کار از حلبی و چوب‌دستی‌هایی به طول یک متر استفاده می‌کند برای این کار حلبی‌ها را پر از سیمان و یا گل می‌کنند و چوب‌دستی را وسط حلبی قرار می‌دهند برای رایل کردن که همان تار شال است 10 حلبی نیاز است.

نرمین خانم اهل یکی از روستاهای بانه است که در آمرده ازدواج کرده است، او می‌گوید: هرکس بخواهد در آرمرده زندگی کند باید در انجام یکی از مراحل شالبافی استادکار شود من نیز وقتی در اینجا ازدواج کردم اول ریسندگی یاد گرفتم الآن نیز استاد رایل کردن شال شدم.

وی افزود: برای رایل کردن نیاز به فضای زیادی داریم من نیز در کوچه و جلو در خانه این کار را انجام می‌دهم حلبی‌های آماده را به فاصله دو متر از هم به‌صورت بیضی‌شکل می‌چیند و سپس با دقت و ظرفیت خاص نخ‌های تار شال را دور تا دور چوب‌ها می‌پیچم و با ماده‌ای چسبنده به نام سریش بر روی چوب‌دستی‌ها، آن‌ها را به هم وصل می‌کنم تارهای آماده شده را به کارگاه‌های کوچک شالبافی می‌برم و بر روی دستگاه شالبافی وصل می‌کنم.

  آرمرده شهر ملی شالبافی

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان بانه گفت: شالبافی یکی از هنرهای اصیل و قدیمی است که در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است و شهر آرمرده نیز به‌عنوان شهر ملی شالبافی ثبت شد.

سعدالله رحیمی‌خواه افزود: در راستای ملی شدن آرمرده به‌عنوان شهر شالبافی باید کارهای زیربنایی و زیرساخت در زمینه ایجاد کارگاه‌های پیشرفته، استاندارد‌سازی و تشکیل نمایشگاه دائمی اقداماتی انجام شود.

وی با بیان اینکه شالبافی ظرفیت بسیار خوبی برای توسعه اشتغال خانگی است، اظهار کرد: بافت شال بیش از 9 مرحله دارد که هر کس در یکی از این مراحل استادکار ماهر است که بسیاری از مراحل بافت شال توسط زنان انجام می‌شود و نقش مهمی در این هنر ماندگار دارند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان بانه اضافه کرد: مسئولان شهرستان باید در زمینه توسعه زیرساخت‌های شهری و بهسازی جاده توجه بیشتری به آرمرده داشته باشند و شهرداری این شهر نیز به لحاظ زیباسازی شهری، جانمایی المان‌های شهری و ایجاد زیرساخت‌های شهری در راستای رونق شهر ملی شالبافی اقدام کند.

رحیمی‌خواه گفت: شرکت تعاونی شالبافی در گذشته از طریق جهاد کشاورزی تشکیل شده است اما عملکرد این شرکت ضعیف بوده با توجه به اینکه شالبافی یک کار جمعی است تعاون و همدلی صنعتگران در توسعه این هنر تأثیرگذار است.

وی با اشاره به حمایت دولت از تعاونی‌ها اضافه کرد: تشکیل تعاونی می‌تواند منجر به ایجاد سرمایه‌گذاری و سهیم شدن صنعتگران در تعاونی شود دولت نیز تلاش می‌کند با پرداخت وام‌های کم‌سود و وام‌های پشتیبان به تعاونی‌ها و صنعتگران کمک کند.

وی اظهار کرد: برای بیمه شالبافان اقدام به شناسایی و صدور پروانه فعالیت کردیم و در صورتی‌ که مدارک آن‌ها تکمیل شود می‌توان این صنعتگران را بیمه کنیم.

این مسئول ادامه داد: در سال 1392 قرار بود افرادی که مدارک تکمیلی دارند آن‌ها را به بیمه تأمین اجتماعی معرفی کنیم اما بیمه تأمین اجتماعی به‌صورت یک‌طرفه بیمه صنعتگران را لغو کرد و اکنون هیچ‌کدام از این صنعتگران بیمه ندارند.

رحیمی‌خواه با بیان اینکه بیش از 70 درصد مردم آرمرده شالبافی می‌کنند، گفت: با توجه به اینکه بسیاری از افراد که شالبافی می‌کنند کشاورز هستند در فصل زمستان افرادی بیشتری مشغول این حرفه هستند.

بافت شال که مهم‌ترین بخش شالبافی است توسط مردان در کارگاه‌های کوچک انجام می‌شود شالبافانی که در یک کارگاه کار می‌کنند بیشتر اعضای خانواده و یا فامیل نزدیک هم هستند که دو تا چهار نفر در یک کارگاه کوچک کار می‌کنند، بیشتر استادکاران آموزش را از پدر به پسر و از مادر به دختر انتقال می‌دهند یک استادکار ماهر هرماه می‌تواند هشت تا 10 دست شال ببافد که حق دست هر دست حدود 400 هزار تومان است و قیمت هر دست شال در بازار هم سه تا چهار میلیون تومان است.