خرمشهر به روایت مجید انتظامی؛

وقتی موسیقی، آزادی خونین‌شهر را بازنمایی می‌کند

قصه خرمشهر آنقدر بزرگ و تکان‌دهنده است، آنقدر تأثیرگذار و الهام‌بخش است و آنقدر تاریخ‌ساز است که تا چشم کار می‌کند، در موردش کتاب‌ها نوشته شده، فیلم‌ها ساخته شده و آهنگ‌ها و سمفونی‌ها تصنیف شده است و هرکدام از این آثار به ذکر زوایایی از این دایره بی‌نهایت زاویه خرمشهر و 576 روز مقاومت زیر باران گلوله می‌پردازند. در این میان و به‌خاطر تعدد آثار خلق‌شده به ذکر موسیقی‌های برجسته برای این مهم می‌پردازیم و شرحی بر «حماسه خرمشهر» اثر آهنگساز سربلند انقلاب «مجید انتظامی» داریم که همواره نشان داد فارغ از نام هنری خانوادگی‌اش، خود نابغه‌ای است که در برون و درون این مملکت همه به احترام توانمندی‌ها و آثار اعجاب‌انگیزش کلاه از سر برمی‌دارند.

خرمشهر بدون اغراق به جزئی از وجود تک‌تک ما ایرانی‌ها تبدیل شده و به هیچ عنوان نمی‌توان این کلیدواژه، این عضو حیاتی و این شهر را از گوشت، پوست و استخوان یک ایرانی جدا و منفک کرد. همه هم با آثاری که برایش ساخته شده، آشنایی داریم؛ خاطرات فراوان از «ممد نبودی» که از بخشوی بوشهری به‌نام «جهانبخش کردی‌زاده» نشأت گرفت و جواد عزیزی شعر معروف ممد نبودی را روی این نغمه گذاشت و کویتی‌پور و حسین فخری هم آن را مشهور عالم کردند. «سمفونی خرمشهر» را می‌توان دومین اثر مهم و شناخته‌شده برای خرمشهر عنوان کرد؛ این اثر تحت آلبوم «سمفونی حماسه خرمشهر» ساخته مجید انتظامی است که سال 91 توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تولید شد و به‌سرعت جای خود را در گوش و دل و جان مردم ایران باز کرد.

«نخل‌های بی‌سر» یکی دیگر از آثاری است که اگر بخواهیم در سیر تاریخی آثار خلق‌شده برای خرمشهر برجسته‌ترین را ذکر کنیم، بی‌شک این اثر به دو دلیل مهم است؛ نخست اینکه خواننده‌اش محسن چاووشی از محبوب‌ترین خواننده‌های امروز کشور بوده و دلیل دیگرش گیرایی و جذابیت اثر مذکور است که پس از همان نخستین‌بار شنیدن، مخاطب را مجذوب خود می‌کند. ازاین‌رو «نخل‌های بی‌سر» در میان سیل عظیم آثار تولیدشده برای خرمشهر، یکی از شاخ‌‌ترین آثار تلقی می‌شود.

«پوئم سمفونی‌های خرمشهر و حلبچه» آلبومی موفق و شاخص از گروه سرشناس کامکارها است که یکی از آثار ماندگار موسیقایی در زمینه حماسه آزادسازی خرمشهر محسوب می‌شود. «خاک سرخ» زبان حال محمدرضا علیقلی از خرمشهر است؛ اثری کاملاً منطبق بر حال‌وهوای خرمشهر دهه شصت، با شنیدن این اثر و دیدن صحنه‌ها و عکس‌های خرمشهر آن روزگاران، آدمی خود را حی و حاضر در دهه شصت و بحبوحه درگیری‌های خیابانی خرمشهر می‌بیند. «خاک سرخ» یکی ازمجموعه‌های تلویزیونی محبوب سیما است که سال 81 در قالب یک مجموعه 17 قسمتی به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا از شبکه اول سیما پخش شد. قطعه «خرمشهر» از علیرضا عصار نیز یکی از آثاری است که بیشترین استقبال را از سوی مردم داشته و تقریباً برای هر ایرانی آشنا است و این اثر هم در بین چند اثر برتر در مورد حماسه خرمشهر قرار می‌گیرد.

   «حماسه خرمشهر»، نمونه آرمانی هنر متعهد

در بین این آثار برگزیده اگر بخواهیم تمام جوانب موسیقایی، مفهومی، ساختاری و مردمی یک اثر را درنظر بگیریم، بی‌شک اثر «حماسه خرمشهر» ساخته مجید انتظامی برگزیده برگزیده‌ها است و قابل بررسی و تعمق بیشتر. ازاین‌رو نگاهی جزئی‌تر و مفصل‌تر بر این آهنگ و آهنگسازش می‌اندازیم.

مجید انتظامی زاده 18 اسفندماه 1326 در تهران موسیقی‌دان، آهنگساز، نوازنده ابوا و مدرس موسیقی اهل ایران است. او از دهه 1350 برای بیش از 80 اثر سینمایی موسیقی متن نوشته‌ است و با دریافت چهار سیمرغ بلورین برای فیلم‌های بایسیکل‌ران، روز واقعه، آژانس شیشه‌ای و دیوانه‌ای از قفس پرید مشترکاً به همراه حسین علیزاده و محمدرضا علیقلی برنده بیشترین سیمرغ بلورین در بخش بهترین موسیقی متن جشنواره فیلم است. انتظامی از برگزیدگان هشتمین همایش چهره‌های ماندگار در سال 1389 است و در سال 1393 به‌عنوان جهادگر عرصه فرهنگ و هنر نشان افتخار دریافت کرده‌؛ او فرزند عزت‌الله انتظامی بازیگر سینمای ایران است.

   درباره موسیقی «حماسه خرمشهر»/ اجرای موزیکال آزادی

موسیقی «حماسه خرمشهر» دارای چهار موومان (بخش) است. در آغاز موومان نخست، ویولن‌ها و ساز هورن به آرامی و به همراه آکوردهای ساده به بیان آرامش موجود در گستره شهر می‌پردازند و با برخاستن ترومپت و تیمپانی آرامش از شهر گریخته و جای خود را به هراس و اضطراب می‌سپارد. رفته‌رفته به‌وسیله ترومبون‌ها و سازهای زهی و در انتها هورن‌ها، این نوا اوج می‌گیرد تا آنجا که هجوم بیگانگان به شهر در آن حس می‌شود.

سازهای زهی و چوبی به‌وسلیه کروماتیک‌هایی (نت‌های پیوسته که شامل تمام‌پرده و نیم‌پرده‌ها می‌شوند) که اجرا می‌کنند، راویان این حمله‌اند و سازهای مسی (برَس) و کوبه‌ای (درامز) به بیان خشونت بی‌حدوحصری که بر خرمشهر رفته است، می‌پردازند. در این قسمت از هارمونی‌های پیچیده‌تری استفاده شده است؛ آکوردهای دی‌سونانس (نامطبوع) به همراهی کروماتیک‌های زهی و سازهای کوبه‌ای خشنوت مذکور را به اوج می‌رسانند و در پایان نخستین موومان به ضربه گانگ، خرمشهر اشغال می‌شود.

نوای آرام باس‌ها آغازگر موومان دوم این قطعه هستند. سپس ویولن‌ها به همراهی ناله خوانندگان کر از کوچ مردمان آواره و دردمند می‌گویند، از خاطرات عزیزان از دست رفته و دوری از خانه و کاشانه و آوارگی از شهر. ناله‌کُر به همراه اُبوا حاکی از بی‌گناهی و درماندگی مردم شهر است و آکوردها کم‌کم خبر از خاموشی شهر و ویرانه‌های خون‌آلود و پُردود آن می‌دهند. در انتهای این قسمت باس‌ها و تیمپانی و ضربه‌های کوتاه ارکستر، نوید زندگی و خروش می‌دهند. مردم برخاسته‌اند و سازهای ضربه‌ای جنوب با سنج و با ریتمی شاد با همراهی سازهای کوبه‌ای و زهی نوید دستیابی مجدد به خرمشهر را سر می‌دهند.

در موومان سوم، مردم خود را آماده دفاع می‌کنند به امید آزادی خرمشهر. در این نوید ملودی و ویولن‌ها و ضربات سازهای مسی هم‌نوا فریاد می‌کنند. با سکوت سازهای ضربه‌ای و مسی، کنترباس و ویلنسل و آلتو به بیان ترس و خفقان دشمن می‌پردازند و این وهم رفته‌رفته اوج پیدا می‌کند، تا اینکه شیپور حمله ایرانیان به صدا درمی‌آید و در پی آن ترومپت‌ها و هورن‌ها و در انتها ترومبون و توبا نوای حمله درمی‌آورند. کر نیز در ابتدا به‌صورت باس و سپس تِنور و بعد آلتو و سوپرانو با آکوردها، مقطع اراده مردم را در باز پس گرفتن شهر تداعی می‌کنند.

در موومان چهارم صف‌آرایی نیروهای خودی به‌وسیله سازهای مسی و چوبی بیان و تصویرسازی و حمله دفاعی آغاز می‌شود، سازهای ضربه‌ای، ترومبون‌ها و باس‌ها سخن از چگونگی حمله می‌رانند و صدای ترومپت‌ها و هورن‌ها فضای موسیقی را جان می‌بخشد. آکوردهای مطبوع این قسمت به‌نوعی به‌کار گرفته شده‌اند که برای شنونده قابل درک باشند.

خط‌های کنتر پوآن با اجرای سازهای مسی و زهی و قابلیت سازهای چوبی بازپس‌گرفتن خرمشهر را ندا می‌دهند. در این بخش همراهی صدای تانک‌ها و مسلسل‌ها با موسیقی حکایت این نبرد سرنوشت‌ساز را در خود دارد و در انتهای موومان پایانی، فانفار پیروزی (یک موسیقی کوتاه، پُرشور و حماسی که به‌طور معمول توسط ترومپت‌ها یا سایر سازهای بادی برنجی اجرا می‌شود) به‌وسیله سازهای مسی اجرا می‌شود و صدای دف شادی این پیروزی را به اوج می‌رساند که «خرمشهر آزاد شد».