بهترین روش برخورد طلبکار با بدهکار

مهربانی و گذشت، خصلتی آسمانی است که خداوند آن را به بندگان خود ارزانی بخشیده است. حفظ این دو گوهر گرانبها انسان را محبوب دل‌ها می‌کند، به او شخصیت می‌بخشد و جایگاهش را نزد خدای متعال بالا می‌برد. فردی که این ویژگی‌ها را در خود نهادینه کرده باشد، در شرایط التهاب هم به داد مردم می‌رسد؛ از جمله آنکه اگر نسبت به نیازمندی طلبی دارد، درباره او سخت‌گیری نمی‌کند بلکه تا زمانی که فرد بدهکار به تمکّن مالی برسد، به او مهلت می‌دهد. این امر به قدری اهمیت دارد که خداوند در قرآن از آن به عنوان یک ارزش والا یاد می‌کند. در آیه 280 بقره می‌خوانیم «وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ» یعنی و اگر ( بدهکار) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی مهلت دهید. ( و در صورتی که به راستی قدرت پرداخت را ندارد) برای خدا به او ببخشید، بهتر است اگر ( منافع این کار را ) بدانید. بعد در ادامه این مسئله را به قیامت گره زده، می‌فرماید «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى‏ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»؛ یعنی «و تقوا پیشه کنید نسبت به روزى که در آن، به سوى خدا بازگردانده مى‌‏شوید، سپس به هر کسى [پاداشِ‏] آنچه به دست آورده، تمام داده شود؛ و آنان مورد ستم قرار نمى‌‏گیرند.»

در اصل، در این آیه یکى از حقوق بدهکاران بیان می‌شود که اگر آنها از پرداختن اصل بدهى خود (نه سود) عاجز باشند، نه تنها نباید به رسم جاهلیت سود مضاعفى بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد، بلکه باید براى پرداختن اصل بدهى نیز به آنها مهلت داده شود و این یک قانون کلى در باره تمام بدهکاران است و در پایان آیه مى‏‌فرماید: «و (چنانچه قدرت پرداخت ندارند) ببخشید براى شما بهتر است اگر بدانید» این نوع از تعامل، گامى فراتر از مسائل حقوقى و مسأله‌ای اخلاقى و انسانى است و گویای آن است که نظام حقوقى و اقتصادى اسلام، با نظام اخلاقى آن پیوند دارد.

در هر صورت، گذشت از بدهکار نادار برای طلبکار از چند جهت بهتر است: اول اینکه شاید فردا براى خود ما این صحنه پیش آید. دوم اینکه مال فراموش مى‏‌شود، اما بخشیدن به نادار هرگز فراموش نمى‏‌شود. سوم اینکه کسب رضایت دل محروم و رضاى خالق، به مراتب از کسب درآمد بهتر است.

از سوی دیگر هر چند در این آیه سفارش شده که به بدهکار مهلت داده شود، اما نباید بدهکار از این موضوع سوء استفاده کند، لذا اگر بدون عذر در پرداخت بدهى خود تأخیر کند، گناهکار است. در حدیث آمده است: براى کسانى که بدون عذر، بدهى خود را نمى‏‌پردازند، گناهِ دزد نوشته مى‏‌شود، همچنان که براى مهلت‌دهندگان، پاداشى چون پاداش شهیدان ثبت مى‌‏شود و یا به هر روزى که به بدهکار مهلت داده شود، پاداش صدقه‏‌ى همان مبلغ، براى طلبکار ثبت مى‌شود.