داغ خشک‌سالی بر پیشانی حیات وحش

خشک‌سالی جدای از اثرات آشکاری که بر ابعاد مختلف زندگی و حیات بشری دارد، همواره اثرات بسیار و پردامنه‌ای بر بخش‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی ما و فراتر از آن بر حیات زمین و موجودات زنده آن دارد.

این اثرات با وجود اهمیت دامنه اثرگذاری و دربرگیری گسترده‌ای که دارند گاه از منظر ما پنهان می‌مانند.

حیات آدمی و فراتر از آن حیات همه موجودات بیش از هر چیز به «مایع حیات» بستگی دارد. به هر روی، حیات وحش و گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری ازجمله موجوداتی هستند که وقوع خشک‌سالی و کم‌آبی به‌طور مستقیم بر زندگی و زیست آن‌ها اثرگذار است.

به تعبیر بهتر پدیده خشک‌سالی و به‌تبع آن کاهش رشد و نمو گیاهان تأثیر مستقیم بر زادآوری و زیست گیاه‌خواران و تأثیر غیر مستقیم بر حیات گوشت‌خواران دارد و به‌نوعی چرخه غذایی طبیعت را دچار و نه‌تنها زندگی ما انسان‌ها را با خطر جدی مواجه می‌کند بلکه تأثیر مستقیم بر جمعیت‌های جانوری و گیاهی دارد.

دراین‌بین به دلیل آنکه استان همدان زیست‌بوم‌های بزرگ و مهمی در دل خود جای داده و تعدادی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی و جانوری طبیعت ایران را در دامان خود پرورش می‌دهد، کم‌آبی و خشک‌سالی‌های پیاپی در این استان، حیات این گونه‌های نادر را نیز به خطر می‌اندازد؛ بر آن شدیم تا با کارشناس محیط طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان گفت‌و‌گویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

علیرضا محمدی با بیان اینکه خشک‌سالی پدیده‌ای طبیعی است، گفت: مسئله این است که اگر این پدیده تکرار و توالی پیدا کند و بعضاً در بسیاری از کشورها همراه با دخالت انسانی باشد می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری را در زیست‌گاه‌های طبیعی به‌وجود آورد.

وی با بیان اینکه این امر واضح و آشکار است که خشک‌سالی در درجه نخست تأثیر خود را بر پوشش گیاهی و یا همان فلر مناطق می‌گذارد تشریح کرد: این مهم به‌مرور زمان بر کاهش میزان پوشش گیاهی در نقاط مختلف مؤثر خواهد بود.

کارشناس محیط طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با بیان اینکه این مهم علاوه بر از بین بردن گونه‌های بومی پوشش گیاهی در منطقه، با توجه به آنکه هم به‌عنوان غذای مورد استفاده گونه‌های جانوری قرار می‌گیرند و هم برای بسیاری از آن‌ها حکم پناه را دارند و در بسیاری از موارد محل زندگی و اسکان‌ آن‌ها به‌حساب می‌آیند؛ اثرات بدی را برای گونه‌های جانوری به‌دنبال خواهد داشت گفت: وقتی پوشش گیاهی از بین می‌رود تثبیت خاک نیز به مخاطره می‌افتد.

محمدی با تأکید بر اینکه از بین رفتن پوشش گیاهی منجر به افزایش فرسایش خاکی و آبی و در نهایت از بین رفتن خاک حاصلخیز منطقه خواهد شد، ابراز کرد: از دیگر پیامدهای سوء خشک‌سالی بر حیات وحش می‌توان به این مسئله اشاره کرد که وقتی تعداد منابع آبی در دسترس برای حیات وحش کم می‌شود این تراکم جمعیت برای دسترسی به آب در منطقه مورد نظر همچون چشمه و یا آبشخورهای مصنوعی زیاد خواهد بود، این ازدیاد برای گونه‌های جانوری ایجاد خطر می‌کند.

وی با بیان اینکه این خطرات هم به لحاظ صید و صیادی مصداق پیدا می‌کند چون گونه‌های علفخوار ممکن است به‌صورت نامتوازن در معرض حمله گونه‌های گوشت‌خوار قرار گیرند و هم به لحاظ تراکم ممکن است منجر به انتقال و انتشار یکسری از بیمارهای مشترک در بین گونه‌ها شود، ابراز کرد: علاوه بر اینکه یکسری افراد فرصت‌طلب که نمی‌توان حتی نام شکارچی را بر آن‌ها اطلاق کرد بلکه آن‌ها شکارکش هستند نیز از این شرایط سوءاستفاده کرده و با به‌کارگیری کمین‌ها در محل تجمع گونه‌های جانوری نسبت به شکار اقدام می‌کنند.

وی با بیان اینکه همچنین خشک‌سالی منجر به آن شده که گونه‌های جانوری برای پیدا کردن آب، به روستا و شهرها نزدیک شوند که این امر خود تبعاتی را برای حیات وحش ایجاد می‌کند، تشریح کرد: ازجمله این تبعات افزایش شکار و یا انتقال بیماری‌هاست.

این دکتری گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران در پاسخ به این سؤال که راهکارهای پیش رو در مواجهه با خشک‌سالی چیست، اذعان کرد: در خصوص منابع آبی پیشگیری به‌عنوان نخستین گام مطرح است.

محمدی افزود: در بسیاری از مناطق به‌ویژه نقاطی که سفره‌های زیرزمینی و منابع آبی در آن زیاد است اغلب برای حفر چاه مناطق ممنوعه به‌حساب می‌آید حال‌آنکه در بسیاری از این مناطق شاهد حفر چاه‌های غیرمجاز بسیاری هستیم، این چاه‌ها اثر بسیار سویی بر منابع آبی و کاهش و پسرفت آن خواهد داشت.

وی با بیان اینکه بخش دیگر تأثیرگذار در عرصه پیشگیری از بروز این مهم به حوزه کشاورزی مرتبط می‌شود اذعان کرد: اکنون در بسیاری از شهرها با خشک‌سالی و تغییر اقلیم مواجهیم بنابراین در این بخش باید در نوع کاشت محصول تجدیدنظر و نسبت به کاشت گونه‌های کم‌آب‌بر اقدام کرد؛ علاوه بر اینکه در حوزه صنعت نیز می‌بایست از استقرار صنایع آب‌بر در مناطق این‌چنینی حذر شود.

کارشناس محیط طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با اشاره به اینکه سازمان محیط زیست نیز در مناطق تحت حفاظت خود نسبت به نگهداری چشمه‌ها و لایروبی آن‌ها اقدام می‌کند، افزود: علاوه بر این در مناطق این‌چنینی نسبت به استقرار آبشخورهای مصنوعی نیز اقدام می‌شود.

محمدی با بیان اینکه دیگر بحث مورد توجه در خصوص آب سالم در دسترس به آلودگی آن بازمی‌گردد که متأسفانه در این فضا در بخش کشاورزی شاهد آلودگی بسیاری به‌وسیله استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی به‌صورت پساب هستیم گفت: علاوه بر این در برخی موارد حتی بهره‌بردار برای عملکرد بیشتر سطح کشت خود این سموم را به‌صورت مستقیم در چاه وارد کرده و بخش اعظمی از سفره زیرزمینی آب را آلوده می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد: متأسفانه استان همدان نیز از اثرات خشک‌سالی متولی طی چند دهه اخیر مستثنا نبوده است.

کارشناس محیط طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان، با بیان اینکه در حال حاضر اکثر رودخانه استان یا به‌صورت کامل خشک شده و یا در حال خشک شدن هستند، افزود: براین اساس هم گونه آبزیان بومی با هم جانوران از این خشک‌سالی آسیب دیده و می‌بینند.

محمدی با اشاره به اینکه حتی کم آب شدن رودخانه‌ها نیز اثر مستقیمی بر روی تخم‌گذاری گونه‌های آبزی دارد، تشریح کرد: از طرفی اکثر تالاب‌های استان نیز خشک شده شاهد از بین رفتن گونه‌های مختلف جانوری در آن‌ها هستیم.

مع‌الوصف چنانکه عنوان شد گرمایش زمین بر اثر عدم بارش بر زیستگاه گونه‌های جانوری تأثیر می‌گذارد یعنی زیستگاه‌ گونه‌ها را تغییر می‌دهد، برای مثال خشک‌سالی را تشدید می‌کند و یا سطح آب‌های زیر زمینی را کاهش می‌دهد بنابراین آن گونه جانوری نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد؛ زیرا حیات وحش همچون گیاهان ثابت و بدون تحرک نیستند و مدام در حال تغییرند، ممکن است با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین آن زیستگاه را ترک کرده و مجبور به مهاجرت شوند اما نکته دیگری هم که وجود دارد جزیره‌ای بودن برخی زیستگاه‌ها است حال‌آنکه در زیستگاه‌های جزیره‌ای امکان تردد و تحرک وجود ندارد و در این شرایط، وضعیت نامناسب می‌شود و گونه‌های جانوری همان‌جا می‌مانند و تلف می‌شوند و نسل آن‌ها منقرض می‌شود.

تأسف‌بارتر اینکه گرمایش زمین مسئله آب و علوفه در علف‌خواران، تغییر زمان مهاجرت و جفت‌گیری را نیز تحت تأثیر قرار داده و باعث تغییرات منفی می‌شود که متأسفانه در استان همدان نیز چون شرایط زیست جانوری به‌ویژه در مناطق حفاظت‌شده جزیره‌ای است طی چند سال اخیر با وجود تلاش‌های بسیار شاهد چنین شرایطی بوده و هستیم، در واقع خشک‌سالی داغی عمیق بر پیشانی حیات وحش گذاشته است.