آبخوان‌داری مرهم زخم کانو‌ن‌های گرد و غبار همدان

داوود نیکامی: تعداد سازه‌های آبخیزداری در هر استان تابع عدد خاصی نیست

دهم مردادماه سال جاری بود که وزیر جهاد کشاورزی در گفت‌و‌گو با ایمنا وسعت حوضه‌های آبخیز کشور را 135 میلیون هکتار دانست و گفت: طی سالیان گذشته تا به امروز حدود 35 میلیون هکتار از آن کار آبخیزداری انجام شده است، اگر حدود 90 میلیون هکتار باقی‌مانده را بر اساس روال جاری پیش ببریم زمان طولانی 45 ساله برای آبخیزداری نیاز داریم که منطقی نیست، بر این اساس باید در روند کار یک تغییر مقیاس داشته باشیم.

ساداتی‌نژاد با بیان اینکه اگر بتوانیم در سال 10 میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم می‌توانیم تا 10 سال آینده همه این هدف را اجرایی کنیم ابراز کرد: طبق تأکید رئیس جمهور در جلسه هیئت دولت، در آینده لایحه قانون جامع آبخیزداری را به دولت ارائه خواهیم کرد که بر اساس آن می‌توانیم به هم‌افزایی‌های لازم در حوضه آبخیز بپردازیم تا هم‌گرایی و هم‌افزایی در این سیستم تبیین و اجرایی شود.

بر این اساس با توجه به اهمیتی که برای آبخیزداری در مدیریت منابع آب می‌توان متصور شد به‌طوری‌که تهیه قانونی برای آن در دستور کار دولت و مجلس قرار گرفته برآن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با رئیس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

داود نیکامی با بیان اینکه طبق قانون مصوبه مجلس شورای اسلامی آبخیزداری علمی است برای بهره‌برداری بهینه از منابع موجود در حوزه آبخیز، گفت: اگر از این بُعد به آبخیزداری نگاه کنیم متوجه می‌شویم که یک برنامه نرم‌افزاری است که در آن شکلی از مدیریت نهفته است.

وی با اشاره به اینکه پسوند داری نشان از مدیریت است گفت: آبخیزداری نیز به معنی مدیریت حوزه آبخیز خواهد بود.

وی با تأکید بر رویکرد نرم‌افزاری این حوزه، افزود: آنچه امروز بیشتر با عنوان آبخیزداری مطرح می‌شود و شاید در این بین دستگاه‌های اجرایی نیز بر آن تمرکز دارند بعد فعالیت‌ها و کارهایی است که اغلب آن‌ها سازه‌ای است که انجام فعالیت‌های فیزیکی روی آبراه‌ها، عرصه‌ها و دامنه‌ ‌های حوزه آبخیز را شامل می‌شود.

رئیس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه این قبیل کارها بیشتر به بعد حفاظت از آب‌وخاک مرتبط بوده اما امروز از آن به‌عنوان آبخیزداری یاد می‌شود حال آنکه پژوهشکده حفاظت از خاک‌ و آبخیزداری برای این مقوله این تعریف را قائل نیست گفت: بر این اساس موضوع نگاه نرم‌افزاری به آبخیزداری به‌عنوان نگاه مدیریتی، از زمانی که آقای ساداتی‌نژاد در مجلس ریاست کمیسیون کشاورزی را برعده گرفت، با دعوتی که از وی برای حضور در پژوهشکده به‌اتفاق اعضای کمیسیون شد، دنبال و نهایتاً با مطرح کردن چنین مفهومی و لزوم تدوین قانون مستقل آبخیزداری قرار شد طرح قانون آبخیزداری تهیه و جهت بررسی به مجلس ارسال شود که خوشبختانه این مهم انجام شد.

نیکامی افزود: در این طرح برای مفهوم نرم‌افزاری آبخیزداری ابزاری نیز در نظر گرفتیم بنابراین در صورت تصویب به شکلی قانونی درآمده و لازم‌الاجرا خواهد بود.

وی با تأکید بر اینکه شاید بتوان برای این رویکرد جدید از آبخیزداری عنوان آبخیزداری نوین را نیز اطلاق کرد، افزود: در خصوص کارکردهای آن باید بگویم حوزه آبخیز منطقه وسیعی را شامل می‌شود که از ارتفاعات شروع شده و تا مناطق پست امتداد یافته و در نهایت به یک کویر و یا دریا منتهی می‌شود.

وی ادامه داد: تمام این عرصه دارای یک آورد آبی است که بر آن نازل می‌شود که بخشی از آن در زمین نفوذ و بخشی به‌عنوان روان‌آب جریان پیدا کرده و به همراه خود اگر به‌صورت سیل درآمده باشد می‌تواند خساراتی را به بار بیاورد، ازجمله آن می‌توان به فرسایش خاک اشاره کرد و یا در غیر این صورت منجر به ایجاد پوشش گیاهی شده و در پی آن عرصه و کاربری‌های مختلف از آن منتفع شوند.

رئیس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور ادامه داد: تمامی این فعالیت‌ها چه در بخش کشاورزی و چه صنعت و اجتماعیات از تمامی عواید این آورد آب و فواید موجود بهره خواهند برد اما باید به شکلی این موضوع را مدیریت کرد که همه‌چیز در جای خود قرار گرفته و همه این بخش‌ها سهم درستی از این مطلوب را دریافت کنند بنابراین آبخیزداری علمی است که حسابداری این منابع آبی را انجام داده و بهترین روش بهره‌برداری از آن را با کمترین خسارات در بخش‌های مختلف مشخص می‌کند.

نیکامی با بیان اینکه در نقاطی ممکن است این روان‌آب مشکل ایجاد کرده و به‌دنبال خود موجب فرسایش و در مواردی سیل شود؛ بنابراین به‌ناچار می‌بایست در این بخش‌ها ورود کرده و از طریق سازه‌های فیزیکی نسبت به عملیات حفاظت و کنترل این منابع اقدام کرد گفت: آنچه حائز اهمیت است اینکه عموماً باید کاری کرد که این آب در نقطه فرود خود نفوذ پیدا کرده و بیشترین عایدات را برای بهره‌برداران به‌دنبال داشته باشد.

وی با تأکید بر اینکه نخستین شکل از آبخیزداری نگاه مدیریتی و نرم‌افزاری به این علم است تا به نتیجه مطلوب منتهی شود گفت: آنچه مسلم است این علم نیز همچون علم پزشکی اگر بیشتر بر روی پیشگیری تمرکز کند کمتر نیاز به تیغ جراحی و دارو خواهد داشت و اگر به‌درستی مدیریت شود کمتر شاهد خسارت با عناوینی همچون سیل، فرسایش، فرونشست، تبعات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی این وقایع در حوزه‌های آبخیز خواهیم بود.

این کارشناس حوزه آبخیزداری ادامه داد: اما در مواقعی که این بخش یعنی مدیریت به‌درستی کاملاً پاسخگو نیاز نبود باید به کارهای سازه‌ای روی بیاورند.

نیکامی با تأکید بر اینکه این سازه‌ها می‌توانند تنها برای مقابله با مخاطراتی همچون فرسایش کناری رودخانه‌ها از طریق احداث سیل‌بندها و موارد این‌چنینی به‌کار گرفته شوند افزود: در برخی موارد علاوه بر این لازم است اقدامات بیولوژیکی و پوشش گیاهی نیز مورد توجه قرار گیرد که برای مثال می‌توان به ایجاد بامکت‌ها و درپی آن ایجاد پوشش گیاهی بر آن‌ها اشاره کرد.

وی با بیان اینکه این کار می‌تواند بنا به مصالح همان حوزه آبخیز مورد استفاده قرار گیرد ابراز کرد: به‌عنوان‌مثال طی چند سال اخیر پژوهشکده برای تثبیت کانون‌های گرد و غبار الگویی به روش آبخیزداری و آبخوان‌داری را ارائه کرد.

رئیس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور افزود: در این روش با بهره‌گیری از سیلاب منطقه، به‌جای آنکه آب مورد نظر به خلیج فارس منتهی شده و شور شود، از طریق آبخوان‌داری در عرصه کانون گرد و غبار پخش شد حال آنکه این سیلاب به همراه خود بذورات گیاهان مرتعی را به همراه داشت و بنابراین در عرصه پخش شده و طی این سال‌ها علاوه بر تثبیت خاک شاهد ایجاد 80 درصدی پوشش گیاهی طبیعی در مساحتی 500 هکتاری با کمترین هزینه آبخیزداری هستیم که از این ظرفیت در حال حاضر اهالی هندیجان در خوزستان برای چرای دام خود استفاده کرده و از فرسایش بیشتر خاک جلوگیری به عمل آمد.

نیکامی با تأکید بر اینکه برای انجام هرگونه عملیات آبخیزداری با مفهوم مدیریت منابع به بهترین شکل در گام نخست نیازمند شناسایی و ارزیابی عرصه مورد نظر است، ابراز کرد: آنچه مسلم است اینکه استقرار هریک از این سازه‌ها مرتبط با آبخیزداری یک عملیات علمی است.

وی با بیان اینکه هریک از این سازه‌ها دارای ضوابط خاصی برای مرحله اجرا است، اذعان کرد: در سال 1400 بالغ بر 10 ضابطه جدید برای چگونگی اجرای این سازه‌ها را در اختیار سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور قرار دادند.

وی با اشاره به اینکه این ضوابط با تصویب سازمان برنامه‌وبودجه برای اجرا توسط شرکت‌های مشاور ابلاغ شده گفت: هریک از این سازه‌ها برای اجرا در شرایط خاصی است بنابراین اگر در جای خاص خود به اجرا درآیند منجر به خسران خواهند شد.

رئیس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه هر یک از این سازه‌ها نیازمند مطالعات آبخیزداری است تشریح کرد: لازم نیست برای هر استان تعداد خاصی سازه در حوزه آبخیزداری انجام شود بلکه در گام نخست می‌بایست از عرصه مورد نظر شناخت لازم به‌دست آید تا در صورت ایجاب بنا به میزان بارش منطقه و روان‌آب حاصل از آن و شکل فرسایش موجود در عرصه نسبت به احداث سازه اقدام شود.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد آبخیزداری را می‌توان معجزه‌ای برای حیات دوباره تلقی کرد زیرا چنان‌که گفته شد با نگاه علمی به آبخیزداری و در پی آن ارائه الگویی متناسب با حوزه آبخیز می‌توان بسیاری از معضلات محیط زیستی در مناطق مختلف کشور را حل کرد که نمونه آن را در هندیجان خوزستان شاهد هستیم حال این سؤال مطرح است که با توجه به ایجاد کانون‌های گرد و غبار غلیظ در همدان که آثار آن را طی چندماه اخیر بارها در استان شاهد بودیم و حال شناسایی این کانون‌ها از سوی متولیان (معاون محیط زیست انسانی حفاظت محیط زیست همدان: دشت‌های فامنین، کبودرآهنگ و قهاوند کانون‌های اصلی مستعد ایجاد فرسایش بادی و تولید گرد و غبار در استان هستند که مطالعات نشان می‌دهد مساحت کانون‌های مستعد 48 هزار هکتار است) چرا سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری استان از روش آبخوان‌داری برای حل معضل این مناطق و احیای آن‌ها استفاده نمی‌کند؟ تا هم مشکل گرد و غبار حل و درعین‌حال عرصه‌های مرتعی ایجاد شود.