تهیه و تولید تاریخ شفاهی یک کار گروهی است

سعید سعادتی گفت: به نظر من این کتاب و کاری که دوستان انجام دادند، یک خط شکنی است. اگر بخواهیم در گام دوم انقلاب اسلامی یک کارکرد صحیح و درست از مساجد را هم ترسیم کنیم، هم به آن بپردازیم و هم به آن برسیم و بتوانیم مساجد اثرگذار داشته باشیم، اولین گام این است که حداقل روایت درست از مساجد را در گام اول داشته باشیم.
وی افزود: این کتاب، ما را به این سمت‌وسو می‌برد و در این مسیر به ما کمک می‌کند. عنوان کتاب «بچه‌های مسجد بلال» است، دهه شصتی‌ها و دهه هفتادی‌ها می‌دانند که عنوان بچه‌های مسجد، یک عنوان بسیار هویت‌سازی است. عناصر تأثیرگذار دهه اول انقلاب اسلامی و حتی دوران مبارزات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی را وقتی می‌خواهیم لیست کنیم، اکثر این‌ها آدم‌هایی بودند که با مسجد ارتباط داشتند. در دهه شصت، اداره جامعه اسلامی، حتی از توزیع نفت و ارزاق تا مسائل فرهنگی، اجتماعی، مبارزات و مباحثات اعتقادی، بحث‌های آزاداندیشی که امروز جای آن در مساجد خالی است، سکاندار و پیش‌ران‌های آن، همین بچه‌های مسجد بودند که به نظر من یک عنوان بسیار هویت‌ساز بوده و است.
سعادتی گفت: دفاع مقدس را هم همین بچه‌های مسجد اداره کردند. آدم‌هایی که شاید نه در پادگان‌ها، نه در مراکز آموزشی، نه در دانشگاه‌های تخصصی نظامی و هیچکدام از این‌ها دوره ندیده بودند ولی آنهایی که در دانشگاه‌های نظامی و به صورت آکادمیک و رسمی و حتی دوره‌دیده‌های غرب و آمریکا در دفاع مقدس پیش این‌ها زانو می‌زنند. شهید باقری‌ها، شهید همت‌ها، شهید چمران‌ها، فرماندهان ما در دفاع مقدس، می‌بینیم که بعد از آن یک سال اول جنگ که متأسفانه توسط یک جریان نفوذی انحرافی که در رأس آن امثال بنی صدر هستند اداره می‌شود، ولی کم‌کم این آدم‌ها هستند که می‌آیند آن را بازسازی می‌کنند و مقاومت مردمی را شکل می‌دهند. هویت مشترک این‌ها، این بود که بچه‌های مسجد بودند. بعد از دفاع مقدس می‌رسیم به حوزه‌های نهادسازی و آن فرمان تاریخی امام برای بسیج سازندگی. چه کسانی متولی آن بودند، می‌بینیم باز هم یک هویتی به عنوان بچه‌های مسجد می‌آیند.
 زیست بوم انقلاب اسلامی، از جنس مسجد است
معاون راهبردی قرارگاه قرب گفت: هسته اولیه جهاد سازندگی توسط همین بچه‌های مسجد شکل می‌گیرد. نهادهای انقلابی مثل حوزه هنری و جریان هنر انقلاب اسلامی در مساجد شکل می‌گیرد. در حوزه نشر و کتاب هم می‌بینیم که بچه‌های مسجد، اولین کتابخانه‌ها، اولین حلقه‌های مطالعاتی را شکل می‌دهند، اولین نویسنده‌هایی که در فضای انقلاب اسلامی رشد پیدا می‌کنند، می‌بینیم باز هم عنوان به نام بچه‌های مسجد داریم. حتی جریانی که هسته و نرم افزار آن صداوسیمای شاهنشاهی و سکولار را تغییر می‌دهد و صداوسیمای انقلاب اسلامی می‌کند عناصر آن هم هسته‌هایی بوده که در مسجد شکل گرفته است. وگرنه ما مفاهیم انقلاب اسلامی که به عنوان رسمی مثلاً یک سری دانشگاه‌ها باشد، به این معنا نداشتیم. همه این مسائل توسط همین بچه‌های مسجد با آن اعتقاد و عزم و اراده راسخی که داشتند، اتفاق افتاده است.
سعادتی افزود: همین بچه‌های مسجد دهه 30 هم بودند، دهه 40 هم بودند، ولی چه اتفاقی افتاد که بچه‌های مسجد در دهه 50 و 60، مسیر تاریخ را عوض کردند، به نظر من مهم‌ترین عاملی که باعث موفقیت و جریان‌ساز شدن اینها شد، این بود، بچه‌های مسجد موقعی بود که با ولی زمانه گره خورد، امام خمینی (ره) آن اندیشه پاک و یاران امام آمدند و این حرکت یک جریان رونده و سازنده می‌شود که چهار دهه است که با دنیای کفر و ابرقدرت‌هایی که ادعای تمدن‌سازی دارند، مبارزه می‌کند و ایستاده است.
وی گفت: یکی از غفلت‌های امروز ما، نهضت بازگشت به مساجد است. بهترین نخبگان ما مثل شهید باهنر، شهید رجایی، شهید بهشتی و شهید مطهری در همین مساجد جریان‌ساز شدند. ما باید یک نهضت بازگشت به مساجد داشته باشیم، یک نهضت نخبگانی و حتی گفتمانی. گفتمان‌های اصیل ما اگر بخواهد با مردم پیوند بخورد، اگر دنبال این هستیم که در گام دوم، جامعه‌سازی کنیم، بدون پیوند با مردم اتفاق نمی‌افتد، دانشگاه و مراکز آکادمیک نمی‌تواند این نقش را ایفا کند، آنها یک بخشی از این پازل هستند ولی اگر به مسجد به عنوان یک مرکز و یک سنگر تمدن‌سازی، اعتقاد داریم، مدل نرم افزاری و زیست بوم انقلاب اسلامی، از جنس مسجد است، وگرنه این فضاهایی که دیگران برای ما تهیه کردند، زمین بازی ما نیست، با این‌ها به تمدن‌سازی نمی‌رسیم.
معاون راهبردی قرارگاه قرب با اینکه برگزاری مراسم رونمایی این کتاب در یک مسجد ابتکار خوبی است، افزود: برای ترسیم درست و صحیح کارکردهای مساجد در گام دوم، یکی از راه‌ها این است که بتوانیم کارکرد مسجد را در گام اول خوب روایت کنیم و اجازه ندهیم روایت آن تحریف شود. کتاب «بچه‌های مسجد بلال»، هم روایت مسجد هست و هم روایت پایگاه بسیج.
وی با اشاره به فعالیت NGOها و وارداتی بودن فرهنگ آن یادآور شد: الان شما اگر در کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها، مقالات و… جستجو و پیگیری کنید جستجو کنید، می‌بینید که در رابطه با این سازمان‌های مردم نهاد، CBOها، NGOها چقدر مقاله، کتاب و محتوا تولید شده است ولی نهادی مثل بسیج که به تعبیر رهبر انقلاب، معجزه حضرت امام بود و نهادی هست و آن فضایی که از نهاد به فرمایش حضرت امام (ره) مدرسه عشق، شجره طیبه و میعادگاه عاشقان، باید در افکار عمومی باشد الان ببینید چطور روایت می‌شود؟ شاید بعضی‌ها نبپذیرند ولی می‌بینم که حتی در بین خود ما بسیجی‌ها هم این نهاد به نوعی مظلوم است. واقعاً یک اقتداری دارد ولی در عین حال مظلوم است. چرا؟ چون این روایت‌ها باید سرعت پیدا کند، تکثیر بشود. حالا بعد از این همه سال، عوامل این کتاب، انصافاً خط شکنی کردند از بین 90 هزار پایگاه بسیج، امروز یک پایگاه روایت شده است.
سعادتی گفت: با روایت این 90 هزار پایگاه است که این شجره طیبه اثر خودش را می‌گذارد. آن جامعه سازی با محوریت مسجد و نهادی مثل بسیج اتفاق می‌افتد و انقلابی‌گری هم غیر از این نیست. اگر غیر از این باشد می‌بینیم که جریان‌هایی که طفیلی، کاذب و آکواریومی هستند می‌آیند و جریان‌های اصیل انقلابی عقب زده می‌شود. اگر روایت درست اتفاق نیفتد و تحریف می‌شود و جای کاذب و اصیل عوض می‌شود. یا مثل داروخانه‌ها که می‌روی می‌گوید اصل دارو نیست ولی مشابهش هست. این مشابه‌ها کم کم جای اصیل‌ها را می‌گیرد.
معاون راهبردی قرارگاه قرب با اشاره به نوع روایت نویسنده در کتاب «بچه‌های مسجد بلال» افزود: مخاطب در این کتاب، روایت تاریخ را می‌خواند، یعنی هر کسی این کتاب را خواند در ذهنش روایتی از دوران شاهنشاهی می‌خواند که در آن محله‌ای با امکانات صفر داشتیم که الان کمبودی ندارد یعنی متوجه می‌شود که از نظر توسعه و پیشرفت چقدر جلو هستیم. این یکی از ویژگی‌های این روایت است. مدام برمی‌گردد بین مسجد، پایگاه و محله و فضای انقلاب اسلامی. این چهار عنوان به نظر من یک رفت و برگشتی دارند که به بهانه روایت پایگاه بسیج مسجد بلال در جریان آن قرار می‌گیریم، مثل اینکه یک تاریخ شفاهی کپسولی و جمع و جور از انقلاب اسلامی در این کتاب می‌خوانیم که حتماً هم تأثیرگذار خواهد بود.
 مردمی‌ترین نهاد در اسلام، مسجد است
بهزاد عمران‌زاده، مدیر پژوهشگاه صدر نیز در سخنانی در این نشست افزود: تقریباً اولین عنصر کالبدی که در جهان اسلام و در شهر اسلامی ایجاد شده، مسجد است؛ بعد از اینکه مسجدالنبی در شهر یثرب ایجاد شد این شهر تبدیل شد به مدینه. و مردمی‌ترین نهادی که در اسلام داریم، همین مسجد است در این کتاب هم اشاره شده که مسجد را مردم می‌سازند، اداره می‌کنند و داخلش رشد پیدا می‌کنند.
وی گفت: در تاریخ هزار و چهار صد ساله‌ای که از ظهور اسلام می‌گذرد، این مسجد به این نحو امروزی نبوده است. در صدر اسلام مسجد هم محل عبادت بود، هم پایگاه مردم بود، هم پایگاه حکومت یعنی همه چیز در مسجد تمرکز پیدا کرده بود که این بعد از آن، در سال‌های بعد، در دوره‌ی بنی امیه در کارکردهای اصلی مسجد انحراف اتفاق افتاد و زمانی رسید که از دوره‌ی عباسی به بعد مسجد نه پایگاه مردم است، نه پایگاه حکومت است؛ صرفاً تقلیل پیدا کرد به محل عبادت و نماز خواندن.
عمران‌زاده افزود: این سیرِ افول یا کارکردزدایی‌هایی که از مسجد اتفاق افتاد تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. در انقلاب اسلامی بود که بسیاری از کارکردهای مسجد با توجه به آن برهه از تاریخ و زمینه‌ای که بود، بخش عمده‌ای از آن‌ها احیا شد. یعنی در آن دوره بود که مسجد قلب تپنده‌ی تحولات فرهنگی – اجتماعی شد و هم وظیفه‌ی تربیت نیروی انسانی را بر عهده داشت، هم وظیفه‌ی سازماندهی و هم ورود این نیروها را به عرصه‌ی عملیات. پایگاه اصلی بزرگان انقلاب ما مساجد بودند؛ تمام این مسائل و احیای کارکردهای ویژه‌ی مسجد در ابتدای انقلاب تا حدوداً اواخر دهه‌ی شصت یا پایان جنگ تحمیلی ادامه داشت. اگر بخواهیم بعد از انقلاب را هم تحلیل جریان شناسی مختصری ارائه کنیم، این احیای کارکردها متأسفانه در دهه‌ی هفتاد به واسطه‌ی آن تسلط تفکرات سرمایه‌داری فضای اداره‌ی کشور، نهادهای رقیب زیادی برای مسجد ایجاد شد و ما از آن اوج و احیایی که برای مساجد اتفاق افتاد، فاصله گرفتیم.
مدیر پژوهشکده صدر گفت: در دهه‌ی هشتاد که بسیاری از مساجد به فراموشی سپرده شدند. در دهه‌ی اخیر هم که با جان گرفتن جبهه‌ی فرهنگی انقلاب دوباره به مساجد توجه می‌شود و اتفاقاتی را شاهد هستیم منتها هنوز با آن چیزی که باید باشد، فاصله‌ی زیادی داریم. مساجد ما با مسائل عمده‌ای روبرو هستند که اصلی‌ترین آنها را می‌شود در تقلیل کارکرد مسجد به عبادت دانست در حالی که مساجد انواع کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی، نظامی را می‌توانند داشته باشند.
 دانشگاه ما صرفاً روخوانی می‌کند
عمران‌زاده گفت: الان حدود هشتاد هزار مسجد داریم البته اگر با سرانه‌های اصلی تناسب جمعیت بسنجیم، بسیار فاصله داریم ولی همین هشتاد هزار مسجدی را که داریم تقریباً سی هزار مورد آن فاقد امام جماعت است، این یک مسئله‌ی بزرگی است که مساجد ما دارند.
وی افزود: در فضای سیاست گذاری مراجع تصمیم‌گیر مختلفی در حوزه‌ی مسجد داریم و یک متولی مشخصی که بتواند در خصوص راهبری و سیاست‌گذاری مسجد ورود پیدا بکند، نداریم. همین عوامل باعث شده که ما هنوز با آن چیزی که مسجد و نقشی که در تمدن سازی انقلاب اسلامی می‌تواند داشته باشد، فاصله بسیار داشته باشیم. انتظار این نیست که حتماً مساجد بیایند نقش و یک کارکرد را در زمان‌های مختلف ایفا بکنند نه! ما اگر آن نظریه سیر تحول انقلاب و رسیدن آن به تمدن جمهوری اسلامی را مدنظر قرار بدهیم، جدای از کارکردهای اصیل و اولیه‌ی خودش در دوره‌ی استقرار نظام اسلامی، در دوره‌ی تشکیل دولت اسلامی و هم تشکیل تمدن اسلامی هم به یک نحوی کارکردهای ویژه‌ی خاص خودش را باید داشته باشد. ما مجموعه‌هایی را نداریم که درباره این موضوع به صورت خیلی بنیادی تأمل بکنند، پژوهش بکنند و الزامات فعالیت علمی در این حوزه را فراهم بکنند.
این پژوهشگر ادامه داد: یکی از کارهای اساسی که باید صورت بگیرد، روایتگری از فتوحاتی است که در این حوزه و در دوره‌ی انقلاب اسلامی در مساجد و خصوصاً اول انقلاب اتفاق افتاده است. یک مشکل عمده‌ای که داریم و الآن هم برقرار است، این است که در کلان‌ترین سطح هم از فتوحاتمان روایتگری نداریم، از روحی که انقلاب اسلامی به جهان بی‌روح دمید، هیچ روایتی را برای دنیا مخابره نکردیم. ما از ظهور انسان انقلاب اسلامی روایتی که به نحوی شایسته او باشد، انجام نداده‌ایم.
وی گفت: وقتی این‌ها روایت نمی‌شوند، وقتی نگاه کلانی به انقلاب، اسلام، وضعیت جهان و غرب و وضعیت انسان مدرن می‌اندازیم می‌بینیم که وقتی در انقلاب اسلامی با همه‌ی این نهادهای متعددی که ساخت و احیا کرد که البته بسیاری از آنها در تقابل با نهادهای مدرن به حاشیه رفته‌اند اما بخشی از آنها همچنان کارکرد دارند و در تقابل با ساختارهای غربی ایفای نقش می‌کنند. در این فضایی که فضای حیاتِ ما تلقی می‌شود و به عصر حیرت تعبیر می‌شود، روایتگری و تولیدات علمی متناسب نداریم، در واقع چیزی که در تضاد کامل با آن واقعیتی که جامعه‌ی ما با آن مواجه هست روایتگری می‌شود.
مدیر پژوهشکده صدر افزود: وقتی در فضای علمی و دانشگاهی به این موضوع نگاه می‌کنیم و این مسائل را ریشه‌یابی می‌کنیم، می‌بینیم که یک پای اصلیِ این نقص و عدم روایتگری‌ها و عدم تبدیل این تجربه‌ها به الگوها و مدل‌هایی که می‌توانند سیستم حکمرانی را قوام ببخشند، یک پای آن دانشگاه است. دانشگاه ما متأسفانه به خاطر این‌که نهادی هست که در فرم اصیل خودش ما از یک جهان دیگری آمده، متأسفانه همان جزوه‌ای را که به دستش می‌دهند، روخوانی می‌کند و نسبتی با با عصر و زمانه و مسائل انقلاب ما ندارد.
عمران‌زاده گفت: بر اساس همین مسائلی که بیان شد، کار پژوهش این کتاب در پژوهشکده‌ی شهید صدر دانشگاه امام حسین (ع)، اتفاق افتاده و بر اساس همین ضرورت ما دو اندیشکده در پژوهشکده داریم که محصولات خوبی هم تولید کرده‌اند که یک نمونه از اینها که به همت نشر «راه یار» منتشر شده، همین کتاب «بچه‌های مسجد بلال» هست.
 تاریخ شفاهی، یک کار گروهی است
نوید ظریف کریمی؛ محقق و نویسنده کتاب «بچه‌های مسجد بلال» نیز در سخنانی در این مراسم گفت: کار پژوهش و نگارش این کتاب، پروسه‌ی زمانی زیادی برد ولی آن چیزی که هست این است که به عنوان نویسنده، خروجی کتاب را می‌بینیم و خوشحال می‌شویم به خصوص اینکه کتاب به دست مخاطب هدف آن و حتی مخاطب عام برسد و خوانده بشود.
وی افزود: این کتاب از طرف دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی به من پیشنهاد شد، من علی‌رغم اینکه با محله بلال که مسجد بلال در آن واقع شده، خیلی آشنایی نداشتم، پژوهشم را به صورت میدانی و کتابخانه‌ای شروع کردم. مشکلاتی هم سر راه بود، تعدادی از ساکنین، محله را ترک کرده بودند و باید آن‌ها را پیدا می‌کردیم، بعضی را پیدا کردیم و خیلی‌ها را هم نتوانستیم دسترسی داشته باشیم، به هر حال، کار طوری پیش رفت که ما را خسته و خسته‌تر کرد، البته کار هم دیر شروع شده بود. یعنی این کار، جریانی است که باید سال‌ها پیش شروع می‌شده که مثل این روزها ثمراتش دیده بشود ولی به هر حال تلاش خودمان را کردیم، سختی دیگر کار این بود به دوره‌ی کرونا خوردیم و مدتی دسترسی سخت شد حتی مسجد هم بسته بود، این‌ها همه در کنار هم، زمان کار را طولانی کرد ولی به هر حال سعی کردیم که به بهترین شکل انجام بشود هرچند که تعداد راوی‌ها می‌توانست بیشتر از این هم باشد ولی واقعاً شرایطش را نداشتیم که بتوانیم بیشتر از این راوی پیدا کنیم.
کریمی افزود: در نگارش کتاب، سعی کردم که کار یک‌جوری تدوین بشود که انگار روایت را از قول راوی‌ها به صورت مستقیم می‌شنویم و نویسنده نقش زیادی در کار نداشته باشد. فکر می‌کنم تا حدی به این هدف گذاری رسیدم.
وی با تشکر از عواملی که باعث به ثمر رسیدن این کتاب شدند، گفت: تاریخ شفاهی، یک کار گروهی است، باید تمام افراد دخیل بتوانند کمک بکنند و نویسنده و تدوین‌گر به‌تنهایی نمی‌تواند کار را انجام بدهد، من هم کمک‌هایی داشتم، دکتر سعید خورشیدی، دکتر جمال یزدانی و آقای مهدی عشقی که هم‌پای من آمدند و تصویربرداری کردند و حتی تعدادی از راوی‌ها را پیدا کردند، همچنین آقای جواد رمضانی از ساکنین محله بلال هم خیلی پای کار ایستادند. این سرگذشت‌پژوهی شهدا که در کتاب پرداخته شده، کار آقای جواد رمضانی بوده است. امیدوارم به پاس زحمات این دوستان، این کار دیده بشود و به دست مخاطب‌های آن بخصوص در مساجد و کتابخانه‌ها برسد.
این نویسنده افزود: نهادهایی مثل شهرداری‌ها، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی یا هر ارگانی که بخش فرهنگی دارد، بایست پای این کار و کارهای خوبی که انجام شده بیایند چراکه نیاز به تکمیل چرخه‌ی فرهنگی است تا کار به دست مخاطب برسد و این چرخه‌ی فرهنگی ما شکل بگیرد و تکامل پیدا کند.
کتاب «بچه‌های مسجد بلال» که تحقیق و تدوین آن توسط نوید ظریف کریمی صورت گرفته، در 186 صفحه و قیمت 60 هزار تومان توسط انتشارات «راه یار» عرضه شده است.