تأثیر مثبت دانه‌های روغنی و حبوبات بر ارتقای شاخص امنیت غذایی

ترغیب کشاورزان برای کاشت سویا و حبوبات که از سال‌ها قبل مد نظر قرار گرفته و دنبال شده است، هنوز با استقبال خوبی از سوی کشاورزان و بهره‌برداران مواجه نیست؛ حال آنکه کاشت این محصول علاوه‌بر منافع اقتصادی فراوانی که برای بهره‌برداران حوزه کشاورزی به دنبال خواهد داشت، زمینه‌ساز تأمین بخشی از نیاز به نهاده‌های دامی نیز خواهد بود.

در نمونه الگوی کشت ارسالی امسال تأکید بسیار زیادی بر کشت حبوبات و دانه‌های روغنی شده است. به‌طوری که در اکثر صفحات آن به این موضوع اشاره شده؛ از طرفی با توجه به اینکه کشورهای صادرکننده این محصولات درگیر جنگ و چالش‌های مختلف هستند، قیمت روغن‌ها و حبوبات به میزان قابل توجهی افزایش یافته و در برخی مواقع هم با کمبود آن‌ها در بازار مواجه هستیم.

از طرفی در کشور ما هم واردات عمده محصولات اساسی هشداری بود که مسئولان را متوجه کرد تا برای تأمین مایحتاج کشور باید کاری کرد که مهم‌ترین و بهترین راه برای حل نیازها، بهره‌گیری از توان داخلی بود؛ درواقع کاشت حبوبات و دانه‌های روغنی باعث می‌شود که امنیت غذایی تأمین شود. در این راستا نخستین گام، افزایش قیمت خرید تضمینی گندم از به 11 هزار و پانصد تومان در ابتدای سال 1401 بود.

تصمیم و برنامه‌ریزی دولت برای توسعه کشت قراردادی، اجرای الگوی کشت، پرداخت یارانه کشت، در اختیار گذاشتن نهاده‌های مورد نیاز کشاورزان، افزایش خرید تضمینی محصولات راهبردی و از همه مهم‌تر اعلام قیمت خرید آن‌ها، از گام‌های مؤثر در حوزه صادرات و تأمین نیاز بازار‌های داخلی به‌شمار می‌آید.

از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهد با شروع زراعت سویا در ایران طی دهه‏ 60، سطح زیر کشت آن با وجود نوسانات شدید، تا سال 83-82 رشد داشته است (در سال 83-82 با رشد 157 درصدی کشت دیم و 19 درصدی کشت آبی، جهش 48 درصدی در سطح زمین‏‌های زیر کشت سویا اتفاق افتاده است). بعد از این سال‌ها، کاهش تدریجی سطح زیر کشت سویا آغاز می‏ شود؛ به ‌طوری که مجموع مساحت زمین‏‌های زیر کشت کلزا از 92 هزار هکتار در سال 83، به 68 هزار هکتار در سال 93 رسیده است. دلیل عمده‏ این اُفت،‌ کاهش زمین‏‌های کشت دیم سویا بوده؛ در سال 83 حدود 33 هزار هکتار از مجموع سطح زیر کشت سویا به‏‌صورت کشت دیم و 58 هزار هکتار به‌صورت کشت آبی بوده است. در سال 93 کشت آبی سویا به بیش از 59 هزار هکتار رسیده، درحالی ‏که کشت دیم آن به کمتر از 9 هزار هکتار تنزل یافته است.

در همین راستا با توجه به اهمیت موضوع با یکی از اساتید دانشگاه بوعلی‌سینا همدان درخصوص لزوم کاشت سویا و حبوبات به گفت‌وگو نشسته‌ایم که نتیجه را باهم می‌خوانیم:

محمد خانجانی یکی از مزیت‌های کاشت حبوبات را گرفتن ازت هوا دانست و گفت: حبوبات در ریشه‌های خود گره‌های تثبیت‌کننده ازت را ذخیره می‌کند.

وی با بیان اینکه کشت حبوبات تأثیر بسزایی بر حاصلخیزی خاک دارند، اذعان کرد: درواقع کشت حبوبات مثل سویا، لوبیا و غیره باعث می‌شود وقتی بخواهیم در آن زمین محصول دیگری بکاریم، خاکش به‌دلیل برخورداری از مواد مغذی، حاصلخیزتر باشد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه بخش اعظمی از پروتئین گیاهی سبد غذایی انسان‌ها از طریق حبوبات به‌دست می‌آید، اذعان کرد: به همین دلیل کاشت سویا و حبوبات در تمام جوامع به‌ویژه کشورهایی که گوشت‌خوار نیستند، اهمیت ویژه‌ای دارد.

خانجانی با بیان اینکه از برخی دانه‌های روغنی مانند سویا می‌توان در صنایع مختلف مانند دامداری، تولید روغن و غیره بهره‌مند شد، اضافه کرد: سویا گیاهی روغنی است که از روغن آن در تغذیه انسان و از علوفه و به‌ویژه کنجاله آن به‌دلیل پروتئین بالا در جیره غذایی دام و طیور استفاده می‌شود.

وی با بیان اینکه کشت اکثر حبوبات و دانه‌های روغنی به آب کمی نیاز دارد به همین دلیل کاشت آن‌ها در بحران کم‌آبی اهمیت ویژه پیدا کرده است، خاطرنشان کرد: میزان تبخیر و تعرق دانه‌های روغنی مانند سویا، کمتر است.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: هرچه مقدار تبخیر و تعریق گیاهان بیشتر شود، نیاز آبی افزایش می‌یابد و کاشت این گیاهان در شرایطی که امروزه با کمبود آب مواجه هستیم، به‌صرفه نیست.

خانجانی با بیان اینکه سویا از مزایای زیادی نظیر افزایش حاصلخیزی خاک و کاهش آفات و بیماری‌های گندم برخوردار است، عنوان کرد: با توجه به دوره کوتاه رشد این محصول، اختلالی در تاریخ کاشت بهینه گندم به‌وجود نمی‌آید؛ حال آنکه تناوب گندم و ذرت، گندم و پنبه و گندم و چغندر قند، اغلب موجب تأخیر در کشت گندم و کاهش عملکرد این محصول می‌شود.

وی با بیان اینکه دانه روغنی سویا نسبت به سرما تاحدودی تحمل دارد و شوری خاک را نیز تا 6 دسی زیمنس بر متر تحمل می‌کند، اظهار کرد: درصورت رعایت مسائل فنی، می‌توان به عملکردهای بیش از دو تُن در هکتار دست یافت.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه نیاز کشور به تأمین روغن و کاهش واردات و همچنین ضرورت تأمین کنجاله مورد نیاز بخش دام و طیور در شرایط تحریم‌های ظالمانه نظام استکبار جهانی موجب قرار گرفتن این دانه روغنی در فهرست اولویت‌های مهم وزارت جهاد کشاورزی شده است، خاطرنشان کرد: کاشت حبوبات و دانه‌های روغنی مانند سویا می‌تواند به رونق اقتصادی بخش کشاورزی کمک کند.

خانجانی با بیان اینکه کاشت سویا باعث می‌شود میزان قابل توجهی از آلودگی خاک کاهش یابد، تصریح کرد: کاشت چنین گیاهانی باعث می‌شود که در دوره بعد، نیاز غذایی هم تأمین شود.

وی با بیان اینکه گروهی از محصولات کشاورزی مانند سویا، زعفران و تولیدات گلخانه‌ای از مزیت نسبی و مطلوبیت اقتصادی بیشتری برخوردار هستند و می‌بایست پس از محصولات اساسی با اولویت در الگوی کشت قرار گیرند، عنوان کرد: حفاظت از منابع پایه (آب، خاک و غیره) و محیط‌زیست به‌منظور پایداری در تولید محصولات کشاورزی، بایستی به‌صورت ویژه در طراحی الگوی کشت مورد نظر باشد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه اجرای الگوی کشت مناسب امنیت غذایی و پایداری تولید را تضمین می‌کند، ابراز کرد: همچنین برای حفاظت از منابع پایه و افزایش بهره‌وری عوامل تولید، امری ضروری است؛ استفاده بهتر از آب، خاک و منابع مالی، از دیگر ویژگی‌های مثبت این سند ملی محسوب می‌شود که می‌تواند امنیت غذایی و خودکفایی در تولید محصولات اساسی را به همراه داشته باشد.

با توجه به آنچه گفته شد و بررسی وضعیت اقتصادی تولید سویا، باید گفت برخلاف شرایط حاکم بر زمین‌های کشت سویا که در جهت کاهش سطح برداشت دیم بوده، سودآوری کشت دیم در واحد هکتار با روند منظمی درحال افزایش بوده است. درحالی که در نقطه مقابل یعنی در کشت آبی سویا، تقریباً در تمام سال‌های مورد بررسی سودآوری به‌ازای هر کیلوگرم، منفی بوده و در واحد هکتار هم در بهترین شرایط حتی نیمی از هزینه‌های تولید را جبران نکرده است.

کشت سویا از سه جهت دارای اهمیت است؛ این گیاه صنعتی علاوه‌بر اهمیت در صنعت روغن‏‌کشی و صنایع غذایی، به‏‌عنوان منبع پروتئین گیاهی نیز اهمیت زیادی در صنعت دامپروی دارد، سویا به دو شکل کنجاله و دانه‌‏های روغنی در جیره غذایی دام و طیور جایگاه ویژه‌ای دارد.

از طرفی محققان معتقد هستند که کاشت حبوبات و دانه‌های روغنی سبب حاصلخیزی خاک و کاهش سموم مختلف در هوا می‌شود که این امر به خودی خود باعث افزایش کیفیت محصولات و صادرات آن‌ها است.

از طرفی دیگر میزان پروئتین موجود در حبوبات، باعث پایداری و ارتقای شاخص امنیت غذایی می‌شود.