کاشت گونه نامناسب گیاهی در شهرها و تشدید حساسیت‌های فصلی و هجوم سفید بالک‌ها!

انتخاب، گزینش و کاشت گیاهان مقاوم در برابر انواع آلودگی‌ها و پارامترهای هواشناسی مثل جزیره حرارتی شهرها تقریباً موضوع جدیدی است. گیاهان به تن آلودگی حساس هستند و به وسیله تغییر در فرآیندهای حیاتی خود مانند رشد و یا میزان فتوسنتز به استرس محیطی واکنش نشان می‌دهند.توانایی گیاهان برای سازش به تنش‌های محیطی بستگی به نوع، شدت، مدت تنش و همچنین گونه گیاهی دارد. به عنوان مثال بر اساس مطالعه‌ای که توسط امینی و همکاران (1394) با موضوع مطالعه آناتومیکی تأثیر آلودگی هوا بر برگ گیاهان اقاقیا و عرعردر محدوده کارخانه آلومینیوم ایران صورت گرفته است، نتایج این مقاله نشان داده که افزایش طول کرک و عدم تغییر گشودگی روزنه، انواعی از سـاز و کار، در گیاهان اقاقیا و عرعر، نسبت به آلودگی هـوای منطقـه است، کـه نشـان‌دهنـده مقاومـت نسـبی ایـن گیاهـان است.

در حقیقت عرعر از طرفی با افزایش طول کرک و تعداد روزنه نوعی سیسـتم دفـاعی ایجـاد کـرده تـا هـم مـانع کـاهش فعالیت‌های فتوسنتزی شود هم مانع آسیب به روزنه‌ها شود. لذا این احتمال بسیار قوی وجود دارد که گیاهان اقاقیا و عرعر در پارک‌ها، حاشـیه خیابان‌ها، بزرگراه‌ها و جاده‌ها و شهرها و ماندگاری آنهـا در این محیط تا حدودی موید مقاومت احتمالی این گیاهان در برابر آلاینده‌های شهرها خصوصاً شهرهای آلوده و صنعتی است.

درخت عرعر گونه بومی ایران نیست البته به این درخت آیلان هم می‌گویند که برگرفته از نام علمی این درخت یعنی Ailanthus altissima است. این گونه درختی، بومی شرق چین و شمال ویتنام است اما هم اکنون در همه قاره‌ها به جز قطب جنوب گسترش دارد.

این گونه نخستین‌بار در دهه 1740 میلادی از چین به فرانسه آورده شد و به سرعت در تمام کشورهای اروپایی گسترش پیدا کرد. سپس در سال 1784 از اروپا به آمریکای شمالی وارد شد. این گونه در نیمه دوم قرن نوزدهم به طور وسیعی در جهان کاشته شد. در حال حاضر، عرعر در حداقل 51 کشور جهان حضور دارد. ازجمله این کشورها می‌توان به ایالات متحده (در 43 ایالت)، کانادا، بسیاری از کشورهای اروپایی، بعضی از کشورهای آمریکای جنوبی و آفریقا، ژاپن، استرالیا، روسیه و نیز ایران اشاره کرد.

همانطور که پیشتر نیز گفته شد اصولاً در انتخاب و کاشت درخت توانایی سازش گیاه با محیط مسئله مهمی است؛ در مورد گیاه عرعر نیز این اتفاق رخ داد اما یک مسئله مهمتر این است که سال‌هاست که این گیاه محکوم به حذف از زیستگاه‌های غیر بومی خود شده است زیرا علاوه بر نشان دادن حالت تهاجمی و قدرت تولید مثل و تکثیر بالا در غالب زیستگاه‌ها و حذف گونه‌های بومی؛ با وجود ترکیبات آللوپاتی یا به عبارتی دگرآسیبی تاثیر منفی بر محیط می‌گذارد. از سوی دیگر گرده‌های این درخت به عنوان یک ماده حساسیت‌زا (آلرژن) گزارش شده است. گل‌های نر این درخت گرده زیادی تولید می‌کنند و آلرژی‌زا هستند.

از آنجایی که توسعه فضای سبز از ضرورت‌های جامعه شهری است متأسفانه گاهی فقط به سریع‌الرشد بودن درختان، مقاومت و سازگاری گیاه در محیط توجه شده و سایر پارامترهای مهم و تأثیرگذار بر محیط زیست مغفول مانده‌اند. به عنوان مثالی دیگر می‌توان، کاشت درختان توت از حدود سال 1392، در تهران را ذکر کرد. کریمیان و همکاران (1393) در مقاله خود با عنوان بررسی میزان رشد ابعاد مختلف زیتون تلخ و توت زینتی در فضای سبز شهری؛ گونه توت زینتی را اینگونه معرفی داشتند که گونه توت زینتیMorus albaL از تیره Moraceae درختی مقاوم است که به‌ویژه جنس نر آن به‌دلیل گستره مناسب تاج و عدم وجود میوه مورد اقبال فراوان در فضای سبز شهری شد، اما گذر زمان و واقعیت‌های حاصل از این کاشت گسترده درختان توت در سطح شهر تهران نشان داد، کاشت این درخت مسئله‌ای کارشناسی نشده و عجولانه بوده است.

اتفاقی که افتاد به دلیل شرایط آب و هوایی تهران مانند جزیره حرارتی و گرما، بارش‌های کم و عدم آبشویی و غیره زمینه رشد و میزبانی درختان توت از (حشرات) سفید بالک‌ها مهیا شد. در واقع سفید بالک‌ها آفت درختان توت هستند. این آفت، دشمن طبیعی و شکارگری در شهرها ندارد. سفید بالک‌ها در آسمان شبیه به ذرات بسیار ریز یونولیت قابل مشاهده هستند و با چشم غیر مسلح ظاهری شبیه سایر حشرات ندارند.

گفته می‌شود سفید بالک‌ها بیماری‌زایی برای انسان ندارند و با ورود به بدن انسان، ایجاد آزار و حساسیت در داخل چشم، بینی و دهان می‌کنند؛ البته به نظر می‌رسد این عوارض برای کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند باید متفاوت باشد و نیاز است، مورد بررسی بیشتر متخصصان و پزشکان قرار بگیرد.

البته در فصل گرده افشانی نیز برخی درختان هستند که ایجاد آلرژی زیادی می‌کنند و این موضوع با بحث آفت سفید بالک‌ها متفاوت است. درختان آلرژی‌زا ازجمله مواردی هستند که باعث بروز و یا تشدید آلرژی‌های تنفسی می‌شوند. این نوع درختان می‌توانند علائمی مانند آبریزش بینی و عطسه را ایجاد کنند؛ بنابراین افرادی که زمینه بیماری‌های آلرژیک را دارند و یا واکنش دفاعی بیش از حد سیستم ایمنی دارند بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این علائم قرار می‌گیرند.

در آخر باید گفت، با توجه به سطح علمی کشور و حجم عظیمی از مطالعات و تولیدات علمی در کشور، طرح‌ها، برنامه‌های کاشت درخت و انتخاب گونه‌های مناسب با هر محیط، کار پیچیده ای نیست و خطا در این زمینه به هیچ وجه قابل توجیه نیست. شاید یکی از دلایل اشتباهات موجود را بتوان دوره‌های کوتاه مدیریتی نام برد؛ که مدیر به جهت دیده شدن اقدامات، در دوره کوتاه مدیریتی خود با کاشت عجولانه و قطعاً عدم تفکر به تمامی ابعاد مسئله، با انتخاب درختان سریع‌الرشد و مقاوم مشکلات را در آینده چند برابر می‌کند.

الهه پهلوان؛ کارشناس محیط زیست 

و عضو بنیاد حفاظت از محیط زیست 

و حیات وحش ایران