عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان:

درد فضای سبز، تصمیم‌سازی‌های سلیقه‌ای است

مباحث زیباشناختی مغفول در فضای سبز شهری

امروزه مفهوم شهر بدون وجود فضای سبز، قابل تصور نیست، پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگی معضلات زیست‌محیطی، موجودیت فضای سبز و گسترش آن را به‌عنوان ریه‌های تنفسی شهرها، اجتناب‌ناپذیر کرده است. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری تا آن حد است که به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع مطرح بوده و نبود آن به معنی عدم وجود سلامت و تندرستی در شهرها تلقی می‌شود. درواقع فضای سبز شهری یکی از مهم‌ترین فضاهای عمومی شهر هستند که بستر تعاملات و مراودات اجتماعی شهروندان به‌حساب می‌آیند. این فضاهای شهری می‌بایست به نیازهای گروه‌های سنی، جنسی و اقشار مختلف، پاسخگو باشند.

امروزه کیفیت محیطی فضاهای عمومی از اهمیت بالایی برخوردار است و عدم توجه به معیارهای کیفیت‌ محیطی در پارک‌های شهری، منجر به کاهش سرزندگی آن‌ها و عدم استفاده شهروندان می‌شود، بنابراین ارزیابی کیفیت محیطی پارک‌های شهری با توجه به معیار رضایت‌مندی شهروندان امری ضروری است. فضای سبز بخشی از گستره فیزیکی شهر است که می‌تواند عملکردهای معینی داشته باشد حال آنکه فضای سبز در برخی مواقع نقش تزئینی (زیباسازی سیمای شهری) و گاهی نقش تفریحی (تفرجگاهی) را به خود گرفته، حال آنکه فضای سبز درون شهری شامل انواع پارک‌های شهری، فضای سبز، بلوارها، خیابان‌ها، فضای سبز میادین و ادارات و باغات درون شهر است اما متأسفانه در شهری همچون همدان همچنان در خصوص کیفیت به لحاظ کاربرد گونه فضای سبز و سرانه آن در نقاط مختلف شهر با مشکل روبه‌رو هستیم، به طوری که در برخی از نقاط شهری همچون مناطق کم‌برخوردار حجم فضای سبز و نوع پوشش بسیار با مناطق برخوردار متفاوت است و حتی در مواردی شاهد تنک شدن چمن‌های موجود و در بسیاری از موارد به‌ویژه در رفوژ میانی بلوارها شاهد حذف آن و کاشتن درختچه بی‌قواره (زرشک) و در مواردی گل‌های رز تک‌رنگ (اغلب سفید) هستیم.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این خصوص با حسن خانجانی؛ رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری همدان و حسن‌سجادزاده طراح شهری و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری همدان با بیان اینکه ایجاد کاربری فضای سبز بر اساس طرح‌های تفضیلی و دیگر طرح‌های مصوبی است که برای شهرها درنظر می‌گیرند، گفت: این طرح‌ها پس از تصویب در استان توسط شورای عالی معماری و شهرسازی کشور مصوب می‌شود.

حسین خانجانی با تأکید بر اینکه شهرها بر اساس نقشه راهی که در طرح‌های مصوب توسط شورای عالی معماری و شهرسازی به شهرها ابلاغ می‌شود نسبت به تملک اراضی و ایجاد کاربری‌ها مختلف ازجمله فضای سبز شهری اقدام می‌کنند، ابراز کرد: بر این اساس توسعه فضای سبز شهری در مناطق مختلف منوط به طرح تفضیلی شهر است که آخرین طرح مربوط به سال 85 است.

وی با اشاره به حذف چمن از رفوژ‌های میانی بلوارها نیز، اذعان کرد: از سال 99 و حتی پیشتر راهبرد شهرداری بر این امر استوار شد که سالانه چند درصد از چمن این مناطق را حذف کرده و به جای آن درخت و درختچه کاشته شود، اظهار کرد: بر این اساس این راهبرد از همان سال آغاز و در برخی از معابر اجرایی شد، از طرفی پیرو این موضوع در کل کشور نیز شاهد اجرایی شدن این راهبرد بنا به دلایلی همچون بروز تصادفات در پی انجام عملیات آبیاری و غیره بودیم.

رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری همدان با بیان اینکه حتی سال گذشته وزیر کشور به‌صورت رسمی ابلاغ کرد که چمن می‌بایست از فضای سبز شهری حذف شود، ابراز کرد: این امر به شهرداری‌ها ابلاغ شد و ما نیز به تبع الزام‌آور بودن این بخشنامه ناگزیر از اجرای آن هستیم.

خانجانی با بیان اینکه حتی در طراحی فضای سبز آتی شهر نیز میزان به‌کارگیری چمن باید به حداقل برسد، اظهار کرد: در خصوص کیفیت‌بخشی فضای سبز و تفاوت آن در مناطق شهری نیز باید بگویم این گونه نیست، بلکه نگاه به این مقوله از بعد نگهداری در نقاط مختلف شهری یکسان است به طوری که در بلوار میر سید علی همدانی در کوی کوثر شرایط یکسانی با بلوار سعیدیه دارد.

وی ادامه داد: در تمامی مناطق شهری برای نگهداری از فضای سبز شهری از یک دستورالعمل، یک دفترچه پیمان واحد و از یک چارچوب برنامه‌ریزی فعالیت‌های روزانه پیروی می‌شود.

وی افزود: از نظر ما در حوزه نگهداری در مناطق مختلف به‌دنبال برآورده کردن نیازهای گیاه و گونه کاشته‌شده هستیم بنابراین شاید در نقاطی برحسب یک اتفاق شاهد کمرنگ بودن نظارت‌ها باشیم وگرنه برای ما بین مناطق شهری در خصوص ضرورت نگهداشت تفاوتی وجود ندارد.

یک طراح شهری با بیان اینکه فضای سبز شهری یکی از موضوعات با پیشینه طولانی است و همواره با توجه به حساسیت‌های ایجادشده نگاه بیشتر موقتی، مُسکنی و جزیره‌ای بر آن حاکم شده، گفت: بنده خود چندین سال عضو هیئت‌مدیره سازمان زیباسازی شهری شهرداری همدان بودم و از نزدیک دیده‌ام که همیشه بحث‌هایی که مطرح می‌شود موردی است مثلاً عنوان می‌کردند که الآن برای فضای سبز بلوار کاشانی چه کاری انجام دهیم.

سجادزاده افزود: این در حالی است که اگر بخواهیم در خصوص فضای سبز شهری به نتایج مطلوب دست پیدا کنیم باید در سطح کلان تا خرد برنامه‌ریزی داشته باشیم.

وی با بیان اینکه در وهله نخست سازمان زیباسازی باید به‌دنبال آن باشد که برای این امر از حیث زیباشناختی، اقلیمی، الگوی کاشت و نوع گیاهان و درختان، طرح جامعی تهیه کند که متأسفانه در این زمینه قصور زیادی شده است.

این طراح شهری با اشاره به اینکه متأسفانه با تغییر مدیر و کارشناس، فضاسازی شهری سلیقه‌ای دنبال می‌شود، ابراز کرد: تا زمانی که این سند تهیه نشود در شرایط فضای سبز شهری همدان تغییری حاصل نخواهد شد و همچنان در روی همین پاشنه خواهد چرخید.

سجادزاده با بیان اینکه در خصوص برنامه‌ریزی‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت نیز باید بگویم با چالش‌های مختلفی مواجهیم، نخست اینکه در جانمایی، مکانیابی، توجه به سرانه‌ها، ظرفیت‌ها و کمبودها، ایرادات فاحشی وجود دارد به طوری که عدالت زیست‌محیطی که یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی است در شهر همدان رعایت نمی‌شود ابراز کرد: علاوه بر این در توجه به مسائل اقلیمی و در پی آن الگوی کاشت نیز اشکال وجود دارد زیرا نمی‌توان اگر در شهر گونه خاصی کشت می‌شود همان را بدون توجه به اقلیم در همدان نیز بکاریم.

وی ادامه داد: از نظر اقلیمی و پایداری گونه، تنها جنبه موقتی در فضای سبز شهر همدان حکمفرماست مثلاً برخی گونه‌ها که فقط برای روزهای نخست سال مود و ظهور دارند، کاشته می‌شود و بعد از چند روز با از بین رفتن آن، روز از نو روزی از نو.

این طراح شهری مطرح کرد: متأسفانه هنوز از حیث به‌کارگیری و شناسایی گیاهان بومی، اقلیم و داشتن مطالعات جغرافیایی برای انتخاب گونه‌های خاص کار ویژه‌ای برای فضای سبز شهری همدان انجام نشده است.

سجادزاده با اشاره به اینکه در حوزه زیبایی‌شناختی نیز متأسفانه شاهد بی‌توجهی به پرسپکتیو (شیوه به نماش درآوردن) و نیز چشم‌اندازها در فضای سبز شهری هستیم خاطرنشان کرد: در خصوص کاشت گونه‌های گیاهی از گل گرفته تا درختچه و درخت، باید نوع کاربری مکان (گذر سوار یا پیاده بودن) و نوع معبر، بلوار یا خیابان بودن معبر و الگوی شهری و الگوی رفتاری شهروندان مورد توجه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه حتی ارتفاع و فاصله گونه در نوع به‌کارگیری آن در فضاهای مختلف متفاوت است که متأثر از مباحث زیبایی‌شناختی، الگوی‌ها ادراکی و رفتاری شهروندان است، اظهار کرد: مثلاً در بلوارهای منتهی به بیرون شهر و یا ورودی شهرها می‌توان از درختان بلندقامت استفاده کرد اما در داخل این الگو متناسب نیست.

وی با بیان اینکه در بسیاری از موارد حتی علیرغم تعریف کاربری فضای سبز شهر در نقاط مختلف به راحتی مجوز تغییر کاربری برای آن‌ها صادر می‌شود، اظهار کرد: در مناطقی که این کاربری برای آن‌ها در اسناد بالادستی تعریف نشده نه تنها کمبود کاربری فضای سبز داریم بلکه در بسیاری از شهرک‌های تازه تأسیس هم اهمیتی به مباحث زیست‌محیطی و فضای سبز داده نشده است.

این طراح شهری با بیان اینکه در مناطقی که به لحاظ ساختاری به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار، کمبود فضای سبز شهری دارد نه‌تنها با شناسایی می‌توان این مشکل را مرتفع کرد بلکه می‌توان با اجرای طرح‌هایی همچون دیوار و پشت‌بام سبز و حتی در مواردی با استفاده از مصالح خاص این کمبود را جبران کرد گفت: بنابراین تعریف کاربری را نمی توان نافی عدم رسیدگی به این موضع در این گونه مناطق قلمداد کرد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد بی‌تردید مهم‌ترین مرحله در برنامه‌ریزی و معیارهای فضای سبز تعیین الگوی فضای سبز مناسب برای یک شهر است. در این مرحله باید مشخص شود؛ آیا باید طراحی و توسعه فضای سبز را به سمت زیباسازی محیط بهسازی شرایط زیست محیطی، ترمیم سیمای شهر و تلفیقی از همه اهداف هدایت کرد؟ آیا با موقعیت زیست‌محیطی شهری همچون همدان درست است که با صرف هزینه‌های کلان، سطح شهر با گلدان‌های گل به صورت مقطعی پر شود و صرفاً هدف زیباسازی، پیگیری شود؟

حال آنکه توسعه فضای سبز باید بر اساس نگرش صحیح به نیازهای زیست‌محیطی و اجتماعی شهر و نیز امکانات و قابلیت‌های شهر صورت گیرد که در این باره، دو مقوله توسعه پایدار و ارتقای بهره‌وری منابع، باید همواره سرلوحه سیاست‌گذاری‌های توسعه فضای سبز قرار گیرد.

نکته مهم در اینجا، شناخت اکولوژیکی و وضعیت کیفی محیط با توجه به مواردی همچون تعیین میزان نیاز اکولوژیکی محیط به فضای سبز، به منظور برقراری موازنه اکولوژیکی میان شهر و بستر طبیعی آن، شناخت امکانات آب و تعیین مقدار آبی که می‌تواند در اختیار فضای سبز و توسعه آن قرارگیرد، شناخت کیفیت خاک، شناخت گونه‌های گیاهی بومی که می‌تواند در طراحی فضای سبز به کار آیند، بار آلودگی محیط که در شمار عوامل محدودکننده توسعه فضای سبز محسوب می‌شود و افزون بر آن، باید میزان جمعیت مناطق مختلف شهر و گروه‌های سنی، جنسی و تراکم جمعیت مشخص و اطلاعات دقیقی از کمیت و کیفیت و نیز توزیع فضایی کاربری فضای سبز را در شهر کسب کرد و در نهایت میزان نیاز اجتماعی هر محله و ناحیه را باید محاسبه، سپس ایجاد فضای سبز در مکان‌هایی که از نظر زیست‌محیطی به حداکثر تأثیر بر محیط شهر منجر می‌شوند، مشخص کرد که متأسفانه در شهر همدان در اکثر مواقع هیچ‌یک از شاخص‌ها مورد توجه نیست و تنها معیار برای کاشت و نوع گونه و جانمایی آن مرفه‌نشین بودن و یا فقیرنشین بودن منطقه است.