سازگاری؛ تنها واژه پیش‌رو برای مواجهه با تغییر اقلیم

سپهرغرب، گروه زیست بوم - طاهره ترابی مهوش : دهم مرداد بود که علی بهادری جهرمی، در صفحه شخصی خود در فضای مجازی، نوشت: با توجه به گرمای بی‌سابقه هوا در روزهای جاری، به‌منظور حفظ سلامت شهروندان، هیئت دولت با پیشنهاد وزارت بهداشت مبنی بر تعطیلی روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه در سراسر کشور موافقت کرد.بنابر این گزارش روزهای گذشته معاون درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از آماده‌باش مراکز درمانی برای روزهای گرم هفته‌ای که گذشت خبر می‌داد به طوری که با اشاره به هشدارهای هواشناسی افزود: کودکان زیر چهار سال، افراد بالای 65 سال و افراد پرخطر همچون بیماران قلبی، دیابتی، افراد دارای فشار خون در معرض گرمازدگی هستند و باید خودمراقبتی بیشتری داشته باشند.

سعید کریمی ادامه داد: در روزهای بسیار گرم چند روز آینده، افراد حتی‌الامکان نباید بین ساعات 10 تا 16 از منزل خارج شوند.

این در حالی است که بهرام عین‌اللهی؛ وزیر بهداشت نیز پیش از آن گفته بود: با توجه به پیش‌بینی سازمان هواشناسی برای گرمای آخر هفته که احتمال می‌دهیم درجه حرارت بالا رود ما پیشنهاد تعطیلی را به هیئت دولت دادیم که برای سلامت مردم هر وقت درجه حرارت بالا رود، تعطیلی لازم است و امیدواریم پیشنهاد ما را بپذیرند که این موضوع بسته به پیش‌بینی سازمان هواشناسی تا آخر هفته برای مناطق مورد نیاز مشخص می‌شود.

حال ممکن است برای بسیاری این سؤال مطرح شود که علت افزایش این چنینی دما چیست و چرا حتی در شهرهای سردسیر همچون همدان ما دمای بالای 40 درجه را تجربه می‌کنیم.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دکتری تخصصی اقلیم‌شناسی و تغییرات آب و هوا و دانشیار دانشگاه سید جمال‌الدین اسدآبادی گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

زهره مریانجی با بیان اینکه باید بین تغییرات و نوسانات زودگذر اقلیمی تفاوت قائل شد تشریح کرد: تغییر اقلیم یک واژه کلی است که ناپیوستگی و گسستگی اقلیمی را تشریح می‌کند که در آن شاهد هستیم که از یک جایی به بعد دیگر اقلیم به گذشته خود بازنمی‌گردد و در عین حال یک رفتار کاهشی و یا افزایشی را به‌صورت یک روند مستمر تکرار می‌کند.

وی افزود: این در حالی است که نوسانات آب و هوایی جزو ذات طبیعی اقلیم است مثلاً در همدان امکان دارد در یک سال شاهد تابستان گرم باشیم اما در سال‌ها آینده بازهم تابستان‌های خنک پیشین را تجربه ‌کنیم و یا اینکه شاید طی چند سال میزان بارش کم و زیاد شود.

وی افزود: آنچه مسلم است اینکه در نوسانات اقلیمی شاهد یک نظم کلی در رفتار در پارمترها همچون دماو بارش در یک اقلیم هستیم، اما در تغییر اقلیم این نظم از بین رفته و این دگرگونی آب و هوایی به یک رویه بدل می‌شود.

این دانشیار دانشگاه سید جمال‌الدین اسدآبادی با تأکید براینکه این روند یا افزایشی و یا کاهشی است یعنی ازیک جایی به بعد آن شاخص اقلیمی دیگر به حالت گذشته خود باز نمیگردد،خاطر نشان کرد: درخصوص چگونگی بروز تغییر اقلیم هم با عوامل درونی و هم با عوامل بیرونی مواجه ایم.

مریانجی با تأکید بر اینکه عوامل بیرونی، مرتبط با موضوعات خارج از کره زمین است که ازجمله آن‌ها می‌توان به تغییر مدار زمین، لکه‌های خورشیدی، فعالیت‌های دوره‌ای خورشید و مسائلی که در بیرون از جو زمین اتفاق می‌افتد اشاره کرد، گفت: در مقابل، تغییرات درونی در داخل زمین اتفاق می‌افتد مثلاً کجی محور زمین و دیگر مسائل آن باعث می‌شود که شاهد پدیده‌ای با عنوان تغییر اقلیم باشیم.

وی با تأکید بر اینکه البته عوامل بیرونی را می‌توان علل نجومی نیز دانست، تشریح کرد: مثلاً هر چند هزار سال یک بار ممکن است به‌صورت کاملاً طبیعی زمین به دلایل نجومی دچار تغییرات اقلیمی شود.

وی، ادامه داد: در مقابل همانطور که گفته شد عوامل درونی به عوامل درونی زمین و ترکیبات اتمسفری بازمی‌گردد. برای مثال اگر میزان گاز متان، CO2 و گازهایی که از آن‌ها به‌عنوان گازهای گلخانه‌ای یاد می‌شود افزایش یابد قطعاً ما با گرمایش بیش از حد زمین مواجه خواهیم شد زیرا آن‌ها با دارا بودن حالت گلخانه‌ای به حالت پتو درآمده و امواج کوتاه خور شید را از خود عبور داده اما در مقابل مانع خروج امواج بلند از زمین شده و نمی‌گذارند بیلان انرژی در حال تعادل قرار گیرد.

این کارشناس تغییرات آب و هوایی ابراز کرد: قطعاً وقتی تغییر اقلیم اتفاق می‌افتد، پیامدهای بسیاری را به‌دنبال خواهد داشت از تغییرات آب و هوایی و تأثیر آن بر سلامت گرفته تا تأثیرگذاری بر روی ذخایر و منابع آب، تغییرات در بهره‌وری حوزه کشاورزی و به تبع آن وضعیت وخیم اقتصادی و محیط زیستی، تغییرات اکولوژیکی، تحول منفی زیست جانوری و غیره.

مریانجی با اشاره به اینکه تغییر اقلیم کلیه زوایای زندگی انسان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، اذعان کرد: اگر بخواهیم بر اساس مؤلفه‌های هواشناسی به این موضوع نگاه کنیم نخستین چیزی که تغییر پیدا می‌کند رفتار آن شاخص‌ها است. مثلاً در حوزه بارندگی اگر حتی میزان بارش طی سالیان سال تغییر نکند، مثلاً در همدان میانگین بارندگی طی سالیان سال 300 میلی‌متر است دچار تغییر نشود، اما بر اثر تغییر اقیلم در رفتار بارشی شاهد تغییر خواهیم بود، مثلاً بارش‌هایی که پیشتر به‌صورت برف بود و شاهد ذخیره آن در کوهستان و در پی آن نفوذ آن به زمین و تغذیه آب‌های زیرزمینی بودیم، امروز به حالت باران درآمده آن هم طی بازه زمانی محدود یعنی چهار تا پنج بارندگی به‌صورت سیل‌آسا.

وی با اشاره به اینکه حتی ممکن است فصل بارش‌ها بر اثر تغییر اقلیم کوتاه‌تر شود، عنوان کرد: مثلاً در همدانی که از ابتدای پاییز تا 15 خرداد انتظار بارش داریم به یک باره طی چند سال این فصل کوتاه شده و ما از ابتدای آذرماه تا اواخر اردیبهشت‌ماه شاهد بارندگی هستیم.

وی با اشاره به اینکه در این تغییر رفتار، بارش‌ها پخش شده و در دوره بارندگی در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت اتفاق می‌افتد که آسیب بسیاری را به‌دنبال خواهد داشت، اظهار کرد: علاوه بر این تغییر اقلیم می‌تواند در میزان شاخص‌های آب و هوایی نیز تأثیرگذار باشد مثلاً در یک سال در همدان شاهد 400 میلیمتر بارندگی باشیم اما در مقابل تا چند سال خشک‌سالی را تجربه کرده و بازهم در یک سال مجدداً شاهد یک بارندگی سیل‌آسا باشیم.

این کارشناس اقلیم با بیان اینکه در خصوص دما نیز که دیگر شاهد زمستان‌های خاطره‌انگیز همدان به‌ندرت هستیم، تشریح کرد: متأسفانه طی چند سال اخیر بالغ بر چند درجه افزایش دما را شاهد بوده‌ایم، البته حتی در برخی از سال‌ها شاید این افزایش دما به یک درجه نیز نرسد اما همین مقدار افزایش نیز اثرات جبران‌ناپذیری را به‌دنبال دارد.

مریانجی با بیان اینکه با افزایش دما اکولوژی گیاهی و جانوری دچار تغییر شده و ممکن است برخی گونه‌ها از بین رفته و در مقابل شاهد رشد و نمو گونه‌های مزاحم باشیم، تشریح کرد: گرچه برخی از دانشمندان این تغییر اقلیم را امری طبیعی قلمداد کرده و عنوان می‌کنند که در مواردی همچون عصر یخبندان و عصر انقراض دایناسورها که شاهد رشد صنعت نبودیم، تغییر اقلیم یک امر طبیعی به‌شمار می‌رفته اما نکته این است که همه ما اقلیم‌شناسان بر این امر متفق‌القول هستیم که یقیناً انسان در تسریع این روند تغییر، بی‌تاثیر نبوده و با رشد صنعت و استفاده از سوخت‌های فسیلی منجر به افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای و در نتیجه تغییر اقلیم شده که بیش از 60 درصد این افزایش گازهای گلخانه‌ای بر اثر فعالیت‌های تولیدی و صنعتی بی‌قاعده در کشورهای اروپایی، آمریکایی و کشورهایی همچون چین است.

وی با اشاره به اینکه تغییر اقلیم پدیده‌ای است که بر اساس مطالعات و تحقیقات مختلف، در مناطق وسیعی از جهان و ازجمله کشور ایران در حال وقوع است پس تنها مختص کشور ما نیست، اظهار کرد: اصلی‌ترین راهکار پیش رو در شرایط کنونی استفاده از اصل سازگاری است. کشاورزی و تولیدات گیاهی از بخش‌هایی هستند که از ابعاد مختلف تحت تأثیر پدیده تغییر اقلیم قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: بنابراین در این بخش به دلیل آنکه تغییر اقلیم علاوه بر افزایش دما و به‌تبع آن افزایش نیاز آبی گیاه، موجب افت تولید محصولات کشاورزی می‌شود پس در شرایط کنونی، با توجه به بحران کمبود آب در کشور، برای مواجهه با اثرات تشدیدکننده این کمبود ناشی از تغییر اقلیم و همچنین تأمین امنیت غذایی جمعیت در حال رشد کشور، باید بر سازگاری با تغییر اقلیم تأکید شود.

این دانشیار دانشگاه با بیان اینکه برای مواجهه با تغییر اقلیم دو رویکرد بلندمدت تسکین و دیگری سازگاری مطرح است عنوان کرد: تسکین تغییر اقلیم به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای مربوط می‌شود درحالی‌که هدف سازگاری در درجه نخست ملایم نمودن اثرات غیرقابل اجتناب ناشی از تغییر اقلیم است که از طریق طیف گسترده‌ای از اقدامات در یک سیستم آسیب‌پذیر مورد توجه قرار می‌گیرد.

مریانجی تأکید کرد: مثلاً گونه‌های گیاهی کم‌آب‌بر هم در مقابل تنش آبی مقاوم هستند و هم خود در جذب آب به سفره‌های زیرزمینی تأثیر دارند.

وی با اشاره به اینکه همواره باید به این نکته توجه کرد که ایران یکی از معدود تمدن‌هایی است که در مناطق گرم و خشک شکل گرفته و در طول عصرها با این شرایط سازگار بوده، افزود: در این بین چون کشور با تنش آبی مواجه است استفاده از آب خاکستری و تقویت بازیافت در بخش‌های مختلف می‌تواند ما را در مدیریت بهینه آب یاری کند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد تغییر اقلیم تمام بخش‌ها و زوایای زندگی ما را را تا اندازه‌ای تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و پیامدهای گسترده‌ای بر اکوسیستم‌های طبیعی دارد و عامل بسیار مهمی در اضمحلال تنوع‌زیستی، طغیان آفات در زیست‌بوم‌ها، تهدید عملکردهای زیستی اکوزیستم‌ها و تغییر در پراکندگی جغرافیای طبیعی جانوران است؛ از این رو مسئله تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از آن به‌عنوان یک مشکل جهانی نیاز به توجه و ارائه راهکار دارد بنابراین چنانکه گفته شد سازگاری در شرایط فعلی اصلی‌ترین راهکار پیش رو است اما متاسفانه به گفته بسیاری از کارشناسان تاکنون اقداماتی در جهت سازگاری و افزایش تاب‌آوری کشور در مقابل اثرات تغییرات اقلیمی اجرایی نشده که این امر خسارت‌های بسیاری به اقتصاد، منابع طبیعی و محیط‌زیست وارد می‌کند.

حال آنکه از طریق سازگاری منابع آبی را باید به نحوی مدیریت کنیم که شرایط نسبی در عدالت توزیع رعایت شود؛ همچنین تغییر در الگوی کشت و بهره‌مندی از گونه‌های مناسب برای کشاورزی و در اراضی با ظرفیت مقاومت استفاده از گونه‌های گیاهی با آب کمتر مورد استفاده قرار گیرد.

از طرفی برای توسعه و دستیابی به امنیت و خودکفایی غذایی نیاز به افزایش و تخریب سطح اراضی نداریم که به کانون جدید گردوغبار تبدیل شوند، بلکه می‌توانیم به‌منظور کاهش اثرات تغییرات اقلیم بر جنگل‌ها، مراتع و محیط‌زیست، بهره‌وری را در پهنه وسیعی گسترده کنیم.

از سوی دیگر بارش باران در زمان خشک‌سالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه بر مانع بروز خسارت بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را ببریم؛ با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، اما متأسفانه این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شوند.

بر این اساس لازم است سازمان حفاظت محیط ‌زیست تهیه و تصویب طرح سازگاری با تغییر اقلیم را در برنامه خود قرار دهد تا مطابق آن، هر سازمانی منطبق با این طرح برنامه‌های خود را پیش ببرد؛ بنابراین با توجه به اهمیت موضوع باید سند بالادستی داشته باشیم؛ این مسئله باید در بخش‌های مختلف ازجمله قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری، طراحی شهری و انتخاب پروژه‌ها به گونه‌ای باشد که تأثیرات تغییر اقلیم دیده شود تا در زمان وقوع آسیب به حداقل برسد.