استعمال سیگار و قلیان توسط نوجوان، تهدید بالفعل برای تجدید نسل در ایران

غفلت آموزش و پرورش، نیروی انتظامی و دولت‌مردان از موضوع اعتیاد در بین جوانان و نوجوان/ پارک‌هایی که بستر آسیب‌های اجتماعی شده‌اند

سپهرغرب، گروه جامعه - طاهره ترابی مهوش :

پارک‌ها و فضا‌ی ‌سبز در تصور عامیانه و عادی مکانی هستند برای گذران اوقات فراغت، تفریح و بازی. جایی که این روزها با وجود محفل‌های دوستانه‌ ناسالم، تبدیل به پاتوقی شده که امنیت و سلامت جوانان را تهدید می‌کند.

پارک‌ها ساخته‌شده‌اند تا من و شما که شهروندان این شهر هستیم از فضای زیبای آن لذت ببریم، ورزش و پیاده‌روی کرده، هوای سالم تنفس و به‌دور از آلودگی‌های صوتی کمی از استرس‌های روزانه خود را کم کنیم.

اما مدتی است که پارک‌های شهر همدان به جای اینکه از این ویژگی‌ها برخوردار باشند به پاتوقی برای استعمال مواد مخدر تبدیل‌شده‌اند. این معظل به‌خودی‌خود بد بوده اما عمق فاجعه زمانی است که بیشتر مصرف‌کنندگان این مواد در پارک‌ها را رده سنی 15 تا 25 ساله تشکیل می‌دهند.

تأسف‌بارتر اینکه پارک‌ها محل رفت‌وآمد تمامی اقشار جامعه هستند و نمی‌توانیم بگوییم تنها قشر خاصی از آن بهره می‌برند به همین دلیل فضا باید به‌گونه‌ای باشد که شرایط بهره‌مندی تمام افراد جامعه فراهم شود.

برای بررسی دقیق‌تر آنچه در پارک‌ها رخ می‌دهد سری به پارک واقع در بلوار ارم که درست در پشت شهربازی قرار گرفته، زدیم.

ساعت حوالی 9 شب است، بیرون از پارک با همسرم ایستاده‌ام و دکه سیگارفروشی بیرون از پارک را نگاه می‌کنم، طی پنج‌ دقیقه‌ای که به دکه خیره شده‌ام بیش از 20 نفر برای خرید سیگار مراجعه می‌کنند، بعضی‌ها انفرادی و بعضی دیگر هم در قالب گروه‌های دو یا سه نفره. اکثر این افراد بعد از خرید، سیگار را همان‌جا روشن کرده و گوشه لب می‌گذارند و داخل پارک می‌روند. بعضی‌ها روی صندلی می‌نشینند، بعضی دیگر مکان خلوت‌تری را انتخاب می‌کنند. بعضی‌ها هم حین راه رفتن سیگار می‌کشند، گویی قرارداد بسته‌اند که تمام مضرات دود سیگاری که خریده‌اند را به خورد گل و گیاهان و افراد درون پارک دهند.

درون محوطه پارک چندین گروه از جوانان دختر و پسر روی چمن‌ها نشسته‌اند، قلیان‌هایشان به راه است و به نوبت از قلیان‌ها به قول خودشان کام می‌گیرند. در این حال باهم تعریف می‌کنند اما مشخص نیست چه می‌گویند ولی صدای قهقه‌شان فضای پارک را پر کرده است.

کمی آن طرف‌تر زیر یکی از روشنایی‌ها، خانواده‌ای پرجمعیت برای صرف شام و استفاده از آب و هوای خنک شب‌های پاییزی دور هم جمع شده و محفلی گرم تشکیل داده‌اند و باهم گل می‌گویند و گل می‌شوند البته عده‌ای از خانم‌ها و آقایان مسن نیز در محوطه در حال پیاده‌روی هستند.

کمی که جلوتر می‌روم چند خانواده دونفره جوان نظرم را جلب می‌کند. عاشقانه باهم صحبت می‌کنند و دل داده و قلوه می‌گیرند. کمی در محوطه پارک قدم می‌زنم، تقریباً از هر پنج صندلی درون پارک سه صندلی مختص افرادی است که در حال سیگار کشیدن البته با بوی عجیب هستند.

چشمم به بانویی می‌افتد که با دختر خردسالش به‌دنبال سرویس بهداشتی در پارک می‌گردند. کاملاً واضح است هر زمان که به افراد در حال سیگار کشیدن (تعدادشان در اطراف سرویس بهداشتی بیشتر است) نزدیک می‌شوند با سرعت بیشتری از کنارشان می‌گذرند. بعد از چند دقیقه که کارشان تمام شد از پارک خارج ‌شدند، به سراغش می‌روم، در رابطه با وضعیت استعمال سیگار از او سؤال می‌پرسم؛ با ناراحتی می‌گوید اینجا هم آسایش نداریم یقیناً آنچه به‌عنوان سیگار دستشان است سیگار عادی نیست. نمی‌دانم چه چیزی درونش ریخته‌اند که بوی بدی را در فضا پراکنده کرده، البته این را هم بگویم که رفتارهای عجیبی از خود نشان می‌دهند به همین خاطر سعی کردم سریعاً محل را ترک کنم.

او ادامه داد: مسئله این است که پارک برای استفاده تمام اقشار جامعه طراحی ‌شده اما این افراد به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند که پارک تنها برای استعمال دخانیات و مواد مخدر آن‌ها است و رعایت حال خانواده‌ها را نمی‌کنند.

خانم امیری با گلایه‌مندی از این وضعیت افزود: شرایط آنقدر بغرنج است که در پارک به این بزرگی گوشه دنجی به دور از آسیب اجتماعی پیدا نمی‌کنی. دردناک‌تر اینکه استعمال مواد مخدر در این پارک تنها مختص پسران نیست بلکه دختران نوجوان هم این وقت شب در بیرون از منزل در حال خوشگذرانی با این پسران و مصرف مواد مخدر هستند و تأسف‌بارتر اینکه انگار خانواده‌ای ندارند که نگرانشان باشند.

سیگارفروشی که در حاشیه پارک، دکه به اصطلاح اغذیه‌فروشی دارد، حرف‌های جالبی می‌زند. می‌گوید سن استعمال دخانیات و مواد مخدر به زیر 15 سال رسیده و بارها از فروش سیگار به نوجوانانی که برای خرید نزد وی مراجعه می‌کنند، خودداری کرده است.

وی می‌گوید: سیگار بهداشتی‌ترین چیزی است که در این پارک مصرف می‌شود. بارها شاهد مصرف شیشه، حشیش، گل و دیگر مخدرها و یا حتی خرید و فروش آن‌ها در این پارک بوده‌ام.

بر این اساس با توجه به مبتلا بودن همه پارک‌های شهر همدان به این معضل برآن شدیم تا در این باره با یک جامعه‌شناس اجتماعی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

علیرضا شریفی یزدی با بیان اینکه چرایی گسترش و استعمال دخانیات را می‌توان در سه سطح کلان، میانه و خرد مورد بررسی قرار داد، گفت: بر این اساس اگر بخواهیم یک تحلیل کلان در مورد دخانیات ارائه دهیم حقیقت امر این است که کارخانجات و هلدینگ‌های بزرگ تولید مواد دخانی سیگار و امثال آن در سال‌ها گذشته تقریباً در دهه 50 و 60 میلادی یعنی بعد از جنگ جهانی دوم در کشورهای غربی بر اساس گرایش قوی به مصرف سیگار سود سرشاری را از آن خود می‌کردند.

وی افزود: در دهه 50 و 60 نه‌تنها در بین مردان بلکه در بین زنان نیز شاهد گرایش و افزایش مصرف سیگار بودیم به طوری که اگر مروری بر فیلم‌های هالیوودی آن دوره داشته باشید مشاهده خواهید کرد که خانم‌های سوپراستار پرطرفدار نیز سیگار استعمال کرده و با ژست‌هایی همچون در دست داشتن سیگار ایفای نقش کرده و حتی روشن کردن سیگار آن‌ها توسط مردان به نوعی احترام و ارزشمندی برای آن‌ها تلقی و به‌نوعی از این طریق برای استفاده از سیگار فرهنگ‌سازی می‌شد.

وی ادامه داد: اما از دهه 70 به بعد مصرف سیگار و امثال آن در کشورهای غربی به‌دلیل آگاه‌تر شدن مردم به‌شدت کاهش پیدا کرد و کارخانه‌های تولیدکننده سیگار برای اینکه سود خود را از دست ندهند کشورهای جهان سوم را هدف تبلیغات خود قرار دادند تا سیگار و مواد دخانی و مصرف آن در این کشورها فزونی پیدا کند.

این جامعه‌شناس اجتماعی ادامه داد: بنابراین بسته‌بندی‌های زیبا و استفاده از رایحه‌های خوش در سیگار در دستور کار کارخانه‌ها قرار گرفت. همین باعث شد افراد تمایل مجدد و بیشتری برای استفاده داشته باشند همچنین کسانی که در اطراف فرد سیگاری نیز نشسته‌‌اند بنا به این رایحه ترغیب شدند تا این سیگارها را تجربه کنند.

شریفی یزدی ادامه داد: این روند به طوری پیش رفت که ما در دهه 80 و 90 و حتی تا دهه نخست سال جدید میلادی، شاهد تبلیغات سنگینی در امریکای لاتین، آسیا، خاورمیانه و آفریقا توسط برندهای مشهور سیگار بودیم تا مشتریان بیشتری جذب استعمال این برندها شوند.

وی ادامه داد: درواقع این روند ادامه پیدا کرده و آن جریان ژستی که خانم‌ها در دهه 50 میلادی در کشورهای پیشرفته داشتند آرام‌آرام وارد کشورهای جهان سوم شد به طوری که ما در دهه دوم قرن 21 یعنی سال 2010 تا 2020 شاهد رشد بسیار بالای مصرف مواد دخانی ازجمله سیگار و پیپ بودیم.

وی با تأکید بر اینکه در این دوره چون یک عده بر مضرات سیگار پی بردند دوباره همین ویژندها را با نام‌های دیگر اسموک یا همان سیگار الکترونیک مطرح کرده و این شایعه را به راه انداختند که این نوع از سیگارها ضرر نداشته و تمام خاصیت سیگارهای عادی را نیز دارند.

این جامعه‌شناس اجتماعی ادامه دا: درواقع در تحلیل کلان این موضوع تمام این اتفاقات مشخص می‌کند این امر برای کشورها غربی جنبه اقتصادی دارد و برای جذب سود و سرمایه بیشتر است.

شریفی یزدی ادامه داد: ماحصل این امر در کشور ما این بود که طی 15 سال گذشته در کشور یک تمایل بسیار زیادی بین جوانان و نوجوان برای مصرف سیگار و تا حدی پیپ ایجاد شد.

وی با اشاره به اینکه علاوه بر تأثیرگذاری تبلیغات سنگین (از طریق فیلم‌ها و تبلیغات و به کار گرفتن ورزشکاران و سوپراستارها) بر گسترش این موضوع در کشور ما دلایل دیگری را می‌توانیم در بیان چرایی گسترش این موضوع بین جوانان مورد تحلیل بررسی قرار دهیم، تشریح کرد: یکی از این دلایل به مصرف بالای الکل در کشور بازمی‌گردد؛ متأسفانه ایران بالاترین سرانه مصرف الکل را در خاورمیانه دارد این در حالی است که به طور رسمی تولید و مصرف این ماده مجاز نیست. مصرف الکل همیشه مصرف دخانیات را نیز به همراه دارد.

وی با بیان اینکه اگر بخواهیم در سطح میانه‌تر و درون خانواده چرایی گسترش مصرف مواد دخانی را بررسی کنیم، باید بگویم معمولاً در این موارد یکی از والدین و یا خویشاوندان دوست‌داشتنی و نزدیک به جوان، سیگاری است و حتی در مواردی خرید سیگار را به او می‌سپارد، خاطرنشان کرد: این امر خود الگوی میانه برای جوانان در خانواده به حساب می‌آید.

این جامعه‌شناس‌ اجتماعی با تأکید بر اینکه اگر جزئی به این موضوع نگاه کنیم مسئله قابل بحث اینکه اصلی‌ترین دستگاه رسمی تعلیم و تربیتی در کشور هیچ اقدامی برای کنترل و عدم مصرف و یا کاهش مصرف مواد دخانی در سبد آموزشی خود ندارد، اذعان کرد: با کنار هم چیدن وضعیت خانواده، عدم آموزش در مدارس و عدم انجام وظیفه در این موضوع از سوی سایر نهادها و ارگان‌ها همچون نیروی انتظامی در برخورد، یقیناً وضعیت به همین منوال در پارک‌ها ادامه خواهد یافت.

شریفی یزدی افزود: امروز ما شاهد آن هستیم که نوجوان و جوان ما بعد از خروج از مدرسه با دیدن نخستین دست‌فروش و سوپرمارکتی نسبت به خرید سیگار اقدام می‌کند حال آنکه این دکه و یا دستفروش در فاصله اندکی با مدارس قرار گرفته‌اند در حالی که طبق قانون فروش سیگار به افراد زیر 18 سال ممنوع است، حال سؤال این است که تاکنون با کدام متخلف سیگارفروش به نوجوان و کودک برخورد قاطع صورت شده است؟

وی، ادامه داد: در این بین نکته روان‌شناسی که مطرح است اینکه در نوجوانان تقلید شدت پیدا می‌کند زیرا همه ما می‌دانیم اصلی‌ترین گروه مرجع برای نوجوان و جوان گروه همسالان است.

وی با اشاره به اینکه وقتی نوجوان و یا جوانی سیگار می‌کشد احتمال اینکه دوستان و رفقای او سیگاری شوند بسیار بالاست، خاطرنشان کرد: آنچه حائز اهمیت است اینکه ما برای اعتیاد سه درگاه مهم داریم که یکی از آن‌ها سیگار است.

این جامعه‌شناس اجتماعی با بیان اینکه در شرایط فعلی می‌دانیم که سن گرایش و آغاز سیگار کشیدن چه در دختران و چه در پسران به 13 سال تقلیل یافته اذعان کرد: بازهم تأکید می‌کنم در چرایی این موضوع عوامل کلان جهانی، بسترهای موجود در خانواده، عدم کارایی نظام تعلیم و تربیت و عوامل روان‌شناسی همچون تقلید از همسالان، بی‌تأثیر نبوده است.

شریفی یزدی در پاسخ به این سؤال که چرا این معضل در اماکن عمومی از سوی جوانان و نوجوانان شدت یافته؟ اظهار کرد: دلیل این امر به این موضوع بازمی‌گردد که برای فرد بزرگ‌سال دیگر مکان سیگار کشیدن مهم نیست پس بی‌محابا در هر مکانی کار خود را می‌کند اما این مشکل وقتی در جوان و نوجوان بروز پیدا می‌کند که به‌دلیل مخالفت خانواده، فشارهای اجتماعی و اینکه ممکن است مورد عتاب و خطاب قرار گرفته شوند، معمولاً مجبوراند در خارج از خانه و در فضاهای باز و عمومی همچون پارک‌ها و کافی‌شاپ‌‌ها دست به این کار بزنند.

وی در پاسخ به این سؤال که مصرف مواد دخانی چه مضراتی برای فرد، خانواده و جامعه در پی خواهد داشت؟ گفت: نخست ضرر فیزیولوژیکی و بیولوژیکی است به طوری که مطالعات نشان می‌دهد ما به ازای هر نخ سیگاری که مصرف می‌کنیم تقریباً حدود هفت تا 9 دقیقه عمر انسان را کاهش می‌دهد.

این کارشناس اجتماعی، ادامه داد: از طرفی در نیکوتین سیگار بیش از دو هزار سم شناسایی شده و بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از 60 نوع از سرطان‌ها و بیماری‌ها در ارتباط مستقیم با مصرف سیگار هستند.

شریفی یزدی با اشاره به اینکه از بعد روانی نیز همانطور که پیشتر عنوان شد سیگار یکی از سه درگاه مهم برای ورود به اعتیاد سنگین‌تر که ساده‌ترین آن اعتیاد به گل است تشریح کرد: سیگار تا 11 دقیقه تمرکز افراد را بالا برده و بعد از طی شدن این مدت به یک‌باره تمرکز را به‌شدت کاهش می‌دهد پس فرد ناگزیر از استفاده مجدد می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه با گرفتار شدن نوجوان و جوان به این معضل به لحاظ روانی تنها بخشی از انجام این کار برای ژست گرفتن است و دلیل این تکرار به نیاز روانی فرد بازمی‌گردد، تشریح کرد: مسلماً سیگار به لحاظ جسمانی وابستگی خاصی در فرد ایجاد نمی‌کند اما چون سیناپس‌های مغزی به تحریکی که در لوب‌ها بر اثر تماس فیلتر ایجاد می‌شود عادت می‌کنند پس احساس تشنگی و عطش می‌کند به همین دلیل این مسئله در فرد دائماً تکرار و فرد وادار به مصرف مواد دخانی می‌شود.

این جامعه‌شناس اجتماعی، افزود: مسئله و موضوع حائز اهمیت دیگر در مضرات مصرف دخانی این است که وقتی جوان و نوجوان به مصرف مواد مخدر عادت می‌کند در همان اوایل پویایی و توانمندی از او گرفته می‌شود.

شریفی یزدی با بیان اینکه طبعاً جوانی که سیگار می‌کشد نمی‌تواند ورزش کند و دنبال کارهای فیزیکی برود گفت: خسران این قضیه در بلندمدت دامن‌گیر جامعه خواهد شد؛ به‌ویژه در جامعه‌ای همچون ایران که با مشکل تجدید نسل مواجه است (تا سال 1420 جمعیت ما پیر خواهد شد) زیرا مصرف سیگار و دیگر مواد مخدر این تعداد جوان محدود را بیمار کرده و نمی‌توانند نسل جدی را پایه‌گذاری کنند.

وی با اشاره به اینکه از بعد اقتصادی نیز باید بگویم گردش مالی سیگار و قاچاق سیگار خارجی در کشور سالانه عدد چندین میلیارد دلاری را رقم می‌زند که همین جذابیت ایجاد می‌کند و باعث ورود بیشتر افراد سودجو به این حوزه می‌شود افزود: مسئله این است که برخورد و یا برنامه منظمی نیز از سوی متولیان این امر شاهد نیستیم.

این روان‌شناس اجتماعی خاطرنشان کرد: البته به یاد دارم که در دوره ششم مجلس طرحی عنوان شد که مطابق آن قرار بود در کشور سیگار تولید نشود و در عین حال برای واردات سیگارهای خارجی نیز تعرفه سنگین لحاظ و به‌شدت با قاچاقچیان سیگار برخورد شود اما متأسفانه پس از تصویب، مجلس شورای نگهبان با آن مخالفت کرد و طرح مصوب به قانون بدل نشد.

شریفی یزدی با تأکید بر اینکه دولت‌مردان نیز هیچ سیاست روشنی در مقابل این معضل گسترش‌یافته در پیش نگرفته‌اند، ابراز کرد: حال اگر بخواهیم راهکاری ارائه دهیم توجه به این نکته ضروری است که مثلاً تا20 سال پیش ما معضل بزرگی به نام استعمال قلیان در بین جوانان نداشتیم و تنها در بین افراد مسن روستایی مرسوم بود اما شدت استعمال این ماده دخانی از طریق عرضه توسط قهوه‌خانه‌ها، سفره‌خانه و بعد‌ها توسط رستوران در بین مردم مرسوم شد.

وی افزود: بنابراین یکی از تفریحات جوانان به این موضوع تبدیل شد که در قهوه‌خانه و سفره‌خانه رفته و پس از صرف چای یا غذا حتماً قلیان بکشند. تأسف‌بارتر اینکه زن و مرد بودن و سن و سال نیز در مصرف این ماده دخانی معنا ندارد، همه را درگیر کرده است.

وی با اشاره به اینکه در استفاده و رواج این ماده دخانی با نوعی شرم‌ستیزی مواجهیم تشریح کرد: درواقع قبح این مسئله در بین لایه‌های جامعه شکسته شده است.

این روان‌شناس ادامه داد: حال اگر بخواهم به راهکارها اشاره کنم باید بگویم نیروی انتظامی در دوره‌ای نسبت به جمع‌آوری بساط قلیان از قهوه‌خانه، رستوران‌ها و سفره‌خانه‌ها اقدام کرد اما به‌دلیل منافع مالی بالا و نفوذی که داشتند دوباره این بساط به جای نخست خود بازگشت.

شریفی یزدی با بیان اینکه استفاده از یک قلیان به مثابه کشیدن 80 تا 110 نخ سیگار است اظهار کرد: با این تفاسیر وفور عرضه قلیان به لحاظ بهداشتی، اقتصادی و روانی برای یک جامعه فاجعه است حال آنکه برخوردی نیز با این موضوع نمی‌شود.

وی در واکنش به اینکه جوانان و نوجوانان به سیگار و قلیان هم بسنده نکرده و در حال استعمال مواد مخدر در فضاهای عمومی به‌صورت آشکار هستند به طوری که حتی شب‌هنگام در پارک‌های همدان می‌توان دختران نوجوانی را دید که به همراه پسران در این گونه اماکن حاضر شده و در حال کشیدن گل و حشیش و سایر مواد مخدر هستند گفت: متأسفانه باید پذیرفت که جامعه ما در برخورد با این مسائل به یک جامعه بیمار و تب‌دار بدل شده البته شاید باور این موضوع برای برخی‌ها ناخوشایند باشد و حتی آن را انکار کنند.

وی با تأکید بر اینکه یک نوجوان با دیدن شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه و خانواده‌اش و فراهم نبودن بسترهای اشتغال متناسب با تحصیلات در بین اعضای خانواده ناامید شده و از درس خواندن و داشتن هدف ناامید می‌شود گفت: ناامیدی در بین جوانان برای رسیدن به آمال و آرزوهایشان، در بسیاری موارد از آن‌ها افرادی افسرده خلق می‌کند به طوری که یک جوان در شهری مثل تهران تنها برای خرید 60 متر آپارتمان باید 130 سال کار کند که به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ پس می‌بایست برای مسائل و بسترهای ایجادکننده این ناامیدی چاره‌ای اندیشید.