«شیخ مفید»؛ سرآمد علمای مذاهب اسلامی و متفکری برجسته

بینش‌افروزی و دانش‌آفرینی وی به همراه آگاهی از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فکری و رنسانس علمی در قرن چهارم کرد و به آنجا رسید که «صحیفه‌های سبز مهدوی» عجل الله تعالی فرجه الشریف به افتخار او صادر شد.

از زمان درگذشت پیغمبر اکرم(ص) تا حدود سال 300 هجری، شیعیان وضع ناگوار و موقعیت تأثرآوری داشتند؛ زیرا شیعه از روز نخست در اقلیت بوده است. در دولت بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز سعی می‌شد از نفوذ امامان جلوگیری شود و رابطه آن‌ها با شیعیان قطع شود؛ به همین جهت در سراسر ممالک اسلامی از آفریقا و اسپانیای آن روز گرفته تا مصر و روم شرقی و سرحد چین که همه در زیر نگین خلفای اموی و عباسی قرار داشت، شیعه در محدودیت به سر می‌برد و تقریباً از هرگونه آزادی عمل و عقیده و ابراز وجود ممنوع بود.

از اواسط قرن چهارم هجری شیعیان به میزان قابل ملاحظه‌ای در کشورهای خاورمیانه از آن محدودیت‌ها برکنار ماندند؛ زیرا از یک طرف خلفای فاطمی که شیعه اسماعیلی بودند در مصر دولت نیرومندی تشکیل دادند و از ابهت و جلال دربار بغداد کاستند و از طرفی سیف‌الدوله حمدانی و امرای آن خاندان که در شام حکومت می‌کردند شیعه بودند و از جانب دیگر در مشرق و جنوب شرقی و شمال ایران نیز غوریان و صفاریان و طاهریان و کمی قبل از آن‌ها حکمرانان علوی مازندران، پرچم استقلال برافراشتند و بر ضد خلفای عباسی قیام کردند، در این میان از همه مهمتر ظهور دولت مقتدر آل بویه بود که از شیعیان با اخلاص به شمار می‌آمدند.

این علل و عوامل دست به هم داد و موجب شد شیعیان از گوشه و کنار سر برآورند و با همتی شایان توجه به تشکیل جمعیت‌ها و تأسیس حوزه‌های علمی و نشر معارف و حقایق اهل بیت عصمت و طهارت دست یابند. مسافرت‌های ثقة‌الاسلام کلینی و شیخ صدوق دو پیشوای بزرگ شیعه به بغداد و اقامت آنها در آن شهر که مرکز خلافت و علمای عام بود و اهمیتی که میان آنان کسب کردند، همه از آزادی نسبی و موقعیت آن عصر حکایت می‌کند.

در عصر شیخ مفید که خود عرب بود، شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار شدند. وجود فقیه عالی‌مقامی چون شیخ مفید در میان آنان اعتبار آن‌ها را بالا برد و بیش از پیش نزد دوست و دشمن بر احترام آنان افزود. شیخ مفید شیعیان را از پراکندگی نجات داد و اوضاع اسفبار آن‌ها را سامان بخشید تا آنجا که به اوج عزت رسیدند.

شیخ مفید در سایه علوم سرشار و نبوغ کم‌نظیرش در کلیه فنون و علوم اسلامی تألیف و تصنیف دارد و تقریباً از همه موضوعات علمی و دینی سخن به میان آورده و به تجزیه و تحلیل و نقض و ابرام و تخطئه و تصویب آن‌ها پرداخته است و چنانکه از انبوه تألیفات پرارزش او پیداست، اغلب آن‌ها پاسخ سوالات گوناگون علمی بوده که شهرها و کشورهای اسلامی از وی کرده‌اند. علامه عالی‌مقام حاج میرزا حسین نوری می‌نویسد «کمتر در کتب علمای شیعه که پس از وی آمده‌اند یافت می‌شود که از مسائل متعلق به امامت و ادله اثبات آن از کتاب و سنت از نظر درایت و روایت ولو با اشاره به آن‌ها در کتاب‌های شیخ مفید مطلبی نباشد».

سایر دانشمندان، فقها و علما نیز هر جا به نام شیخ مفید یا گفتار او رسیده‌اند، از او به عنوان سرآمد علمای عقاید و مذاهب اسلامی و متفکری برجسته و مصنفی پرکار و دانشمندی سخنور یاد کرده‌اند. به عنوان مثال علامه حلی نیز در مورد این دانشمند سخت‌گستر گفته است «محمدبن محمدبن نعمان مکنّی به "ابوعبدالله" و ملقب به "مفید" است. مفید معروف به "ابی المعلم" بود و از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آن‌هاست. کلیه دانشمندان ما که بعد از وی آمده‌اند از دانش او استفاده کرده‌اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حدیث مشهورتر از آن است که به وصف آید. او موثق‌ترین و داناترین علمای عصر خود بود. ریاست علمی و دینی طائفه شیعه امامیه در زمان او به وی منتهی گشت...».

شیخ مفید علاوه بر برخورداری از قدرت بیان از نعمت قلم نیز برخوردار بود و توانست با بهره‌گیری از این موهبت الهی به تألیف بیش از 200 کتاب و رساله همت گمارد که همه این آثار از ذخایر ارزشمندی است که نمایانگر مقام شامخ الهی اوست، آثار متنوع او در زمینه فقه و اصول، کلام و تفسیر، تاریخ و حدیث، برخاسته از جامعیت و احاطه علمی او در رشته‌های گوناگون است.

از میان انبوه کتاب‌های گرانمایه شیخ مفید پیشوای دانشمندان شیعه و بزرگترین دانشمند اسلام در نیمه دوم سده چهارم و اوایل سده سوم هجری چند کتاب تاکنون چاپ و منتشر شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «عیون و محاسن»، «ارشاد»، «اختصاص»، «اوائل المقالات»، «افصاح المسائل العشره فی الغیبه» و چند رساله دیگر در کتابی به نام «عده رسائل الشیخ مفید» اشاره کرد.