حفاظت مشارکتی مردمی؛ شاه‌کلید نجات زیستگاه‌های جانوری ایلام

یک میلیون و 700 هزار هکتار از مساحت کل استان ایلام را اراضی طبیعی رویشگاهی و زیستگاهی تشکیل داده که باتوجه به موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی منطقه، عمده این عرصه‌ها کوهستانی، جنگلی یا تپه ماهوری است.

بدون شک حفاظت از این عرصه‌های وسیع با نگاه دولتی و اداری کارساز نیست و باید مردم و به‌ویژه جوامع محلی اعم از کشاروزان، عشایر، دامداران و حتی شکارچیان برای حراست از طبیعت به‌کارگیری و فراخوانده شوند.

هرچند در استان ایلام، انجمن‌های مردم‌نهاد زیست محیطی در خصوص حفاظت از طبیعت به‌صورت خودجوش احساس وظیفه می‌کنند و بدون چشمداشت خاصی حافظ عرصه‌ها هستند اما نقش جوامع محلی در نگهداشت طبیعت غیرقابل انکار است.

زندگی مردم استان ایلام از گذشته‌های بسیار دور تاکنون به طبیعت گره خورده و ارتزاق اصلی آن‌ها از انفال خداوند اعم از درختان، گیاهان و حیات وحش بوده و امروزه نیز باوجود تغییر در سبک زندگی‌ها، بازهم پیوند مردم با طبیعت به قوت خود باقی مانده و از هر فرصتی برای رفتن به دامان طبیعت و کسب روزی از این نعمات الهی استفاده می‌کنند.

اما حضور مداوم مردم در عرصه‌های طبیعی باعث بروز آسیب‌ها به طبیعت این امانت گران‌بهای خداوند شده و اراضی جنگلی، منابع آبی، زیستگاه‌های جانوری و حیات وحش دچار خسران شدید ناشی از فشار انسان بر طبیعت شده است.

بدون شک ادامه این روند نامیمون و نازیبا باعث زوال تدریجی طبیعت استان ایلام می‌شود و نابودی عرصه‌ها و حیات وحش را تسریع می‌بخشد.

بنابراین برای جلوگیری از این روند باید از خود مردم برای حفاظت از طبیعت بهره برد و در این راستا سازمان حفاظت محیط زیست همسو با علم روز و تجارب موفق برخی از کشورها، طرح حفاظت مشارکتی مردمی را ارائه داده است.

در این طرح خود مردم با اولویت جوامع محلی و شکارچیان نادم با نظارت محیطبانان و کارشناسان محیط زیست اقدام به حفاظت از عرصه‌ها می‌کنند و در مقابل این حراست، از مزایا و مشوق‌های آن نیز برخوردار می‌شوند.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان ایلام در این خصوص توضیح داد: طرح حفاظت مشارکتی مردمی در این برنامه که از سوی سازمان مطرح شده، جوامع محلی کمک‌یار محیط زیست می‌شوند و با در اختیار گرفتن یک عرصه نسبت به حفظ و احیای گونه‌های جانوری و نباتی آن متعهد می‌شوند.

علیرضا محمدی ادامه داد: این واگذاری عرصه به افراد با نظارت مداوم کارشناسان محیط زیست خواهد بود و بهره‌برداران اجازه تغییر کاربری در عرصه‌ها را ندارند اما مجاز به استفاده از فرآورده‌های طبیعت هستند.

وی توضیح داد: به‌عنوان مثال در این طرح مشارکتی فردی که یک عرصه را در اختیار می‌گیرد، اجازه کشت گیاهان دارویی یا نهال‌های مثمر سازگار با آن منطقه را با نظارت کارشناسان محیط زیست دارد.

وی یادآور شد: همچنین اگر فرد در عرصه قُرُق اختصاصی خود موفق به تکثیر و ازدیاد جمعیت حیات وحش شد به گونه‌ای که تعداد حیات وحش در آن منطقه به بیش از حد ظرفیت برسد، به وی مجوز شکار محدود به‌منظور کسب درآمد و با نظارت محیط زیست داده می‌شود.

این مسئول اضافه کرد: یکی دیگر از راه‌های کسب درآمد در این طرح از سوی بهره‌بردار جذب تورهای گردشگری حیات وحش است که بازهم در صورت ازدیاد بیش از حد جمعیت وحوش، از سوی بهره‌بردار تورهای گردشگری داخلی و خارجی برای تماشا و یا شکار محدود این وحوش با نظارت کارشناسان محیط زیست به منطقه مورد نظر دعوت شوند.

محمدی گفت: در طرح مشارکت حفاظتی از آنجا که خود مردم وظیفه حفاظت از عرصه‌ها را بر عهده می‌گیرند، بنابراین میزان تخلف و شکار و صید غیرمجاز و نیز قطع و تخریب درختان و پوشش گیاهی به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

وی بیان کرد: هم در قانون اساسی و هم در ماده 38 برنامه ششم توسعه بر حفاظت مشارکتی مردم از طبیعت و اینکه آحاد مردم در حفاظت از انفال باید دخیل باشند تأکید شده است.

وی ابراز کرد:

این مسئول در مورد مناطق طبیعی آزاد تحت نظارت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هم اظهار کرد: در صورت موافقت این اداره کل برخی مناطق آزاد خارج از محدوده حفاظت شده محیط زیست باتوجه به غنای زیستی و جمعیت جانوری و وجود منابع آبی، به صورت قُرُق اختصاصی به مردم جهت اجرای طرح حفاظت مشارکتی با نظارت کارشناسان این ادارات کل واگذار شود.

مؤسس و مدیر بیمارستان تخصصی شبانه‌روزی دامپزشکی استان ایلام نیز گفت: هرچند انجمن‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی به‌صورت خودجوش برای حفاظت از طبیعت اقدام می‌کنند، اما این حضور همیشگی و مستمر نیست بلکه باید با واگذاری مشوق‌های منطقی و احیایی، از بهره‌برداران و جوامع محلی برای حفاظت از عرصه‌ها استفاده کرد.

محمود رشنوادی اضافه کرد: افراد در صورتی که به‌درستی و از همان پایه (مهدکودک و دبستان) آموزش‌های لازم زیست‌محیطی را فرا بگیرند در بزرگ‌سالی هرکدام به یک حافظ طبیعت تبدیل خواهند شد.

وی یکی دیگر از نقاط قوت طرح محیط زیست مشارکتی را دخالت دادن شکارچیان در این طرح دانست و افزود: در صورتی که شکارچیان به‌عنوان حافظ طبیعت و محیط‌بان به‌کارگرفته شوند، به‌تدریج میزان شکار و صید وحوش نیز کاهش خواهد یافت.

این مسئول بهره‌برداران، جوامع محلی و شکارچیان را خط مقدم اجرای این طرح برشمرد و گفت: این اقشار بعد از فراگیری آموزش‌های لازم و با نظارت کارشناسان محیط زیست هرکدام به یک حافظ امین انفال تبدیل خواهند شد.

رشنوادی پیشنهاد داد: طرح مشارکت حفاظتی عرصه‌ها در چند منطقه از استان به‌صورت پایلوت و آزمایشی اجرایی شود تا مردم به‌مرور زمان با این برنامه فرهنگی، صیانتی آشنا شوند و سپس این طرح در همه استان به مرحله اجرا درآید.

یکی از مستندسازان حیات وحش استان ایلام هم گفت: در ابتدا باید مزایا و اهمیت طرح حفاظت مشارکتی برای گروه‌های هدف به‌ویژه شکارچیان توضیح داده شود تا این افراد به‌صورت خودجوش به محیط‌بانانی برای طبیعت تبدیل شوند.

فتح‌اله امیری افزود: اجرای این طرح در کشور ما نوپا و جدید است و در استان‌های یزد و گلستان حدود 6 سال گذشته شروع شده و دستاوردهای موفقی را نیز به‌دنبال داشته که به‌عنوان مثال در پارک ملی گلستان در ابتدای اجرای طرح، تعداد رمه‌های پارک در آخرین سرشماری سه هزار و 500 راس بود اما اکنون جمعیت این پارک به 13 هزار رأس افزایش یافته است.

وی یادآور شد: با اجرای درست این پروژه امکان جذب توریست‌های داخلی و خارجی و کسب درآمد و ارزآوری فراهم می‌شود و در کنار پویایی طبیعت، شکوفایی اقتصاد و ایجاد اشتغال‌زایی برای افراد بومی منطقه و نیز منجر خواهد شد.

این مستندساز اضافه کرد: باتوجه به اینکه وضعیت حیات وحش کشور هم‌اکنون در وضعیت نامناسبی به سر می‌برد، با اجرای طرح حفاظت مشارکتی جمعیت گروه‌های جانوری و زنجیره غذایی آن‌ها افزایش خواهد یافت و یک خط تعادل در بین گونه‌های حیات وحش در درازمدت ایجاد می‌شود.

امیری تأکید کرد: قُرُق‌های اختصاصی به‌عنوان یک ضربه‌گیر برای نابودی و زوال حیات وحش و طبیعت عمل می‌کند و همچنین در حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری و امنیت انفال نیز نقش دارد.

وی افزود: در طول مدت اجرای طرح حفاظت مشارکتی به‌تدریج جمعیت حیات وحش در گونه‌های مختلف افزایش پیدا خواهد کرد و با نظارت دولت به‌صورت محدود و با تناسب افزایش جمعیت، مجوز شکار گونه‌های نر بزرگسال صادر خواهد شد.

این مستندساز حیات وحش توضیح داد: شکار محدود و با نظارت وحوش بعد از عبور جمعیتی آن‌ها از خط تعادل موجب کنترل جمعیت حیات وحش می‌شود و بهترین فرصت برای جذب توریست‌های خارجی علاقه‌مند به شکار خواهد بود.

امیری تصریح کرد: در استان ایلام نیز این طرح می‌تواند با ایجاد قرق‌های اختصاصی و واگذاری آن‌ها به افراد دارای سرمایه مالی جهت حفظ و نگهداری این عرصه‌ها شروع شود.

از دو میلیون هکتار وسعت استان ایلام، یک میلیون و 700 هزار هکتار آن را عرصه‌های طبیعی تشکیل داده و سهم اداره کل حفاظ محیط زیست استان از عرصه‌های طبیعی تحت مدیریت 143 هزار هکتار است.

دالاب، ششدار، کولگ، بانکول، دینارکوه، کبیرکوه، مانشت و قلارنگ ازجمله مناطق مهم طبیعی - تفریحی استان ایلام به‌شمار می‌رود که رویشگاه گونه‌های مختلف درختان و گیاهان و زیستگاه وحوش است.