عشایر ایران در مناطق مختلفی کشور پراکنده هستند و این پراکندگی جغرافیایی و اقلیمی باعث شده است فرهنگ، گویش، آداب و رسوم، پوشش و حتی نوع کوچ عمودی و افقی در هر گروه کوچ‌نشین متفاوت باشد، از این حیث جامعه عشایری ایران سیمایی متنوع و گوناگون دارد که موجب پویایی و تنوعی چشمگیر در گردشگری عشایری شده است.

فارس یکی از استان‌هایی است که بیشترین تمرکز گردشگری اقوام در آن وجود دارد. 12.5 درصد از جمعیت عشایری کشور در استان فارس زندگی می‌کنند و این استان قطب عشایری کشور محسوب می‌شود. فارس به دلیل دارا بودن طوایف مختلف به رنگین کمان عشایری کشور معروف است و به دلیل وجود تنوع و تعدد اقوام مختلف از بهمن سال 1401 برای نخستین‌بار در سطح کشور میز ملی گردشگری تخصصی عشایر ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در استان فارس راه‌اندازی شد.

این میز به صورت رسمی با برگزاری یک مراسم رونمایی در اردیبهشت سال جاری فعالیت خود را آغاز کرد تا جامعه عشایری به عنوان یکی از ظرفیت‌های بالقوه استان معرفی شود.

***12 درصد عشایر کشور در استان فارس جای گرفته‌اند

مدیرکل امور عشایر استان فارس اظهار می‌کند: دسته‌بندی ایلات عشایر استان از جمله ایل قشقایی، ایل خمسه، ایل لر بویر احمد و ممسنی و طوایف ایلات مستقل است که ایل قشقایی 50 درصد، ایلات خمسه 25 درصد و ایل لر بویر احمد و ممسنی 15 درصد و طوایف مستقل نیز 10 درصد جمعیت عشایر استان را تشکیل می‌دهند.

عبدالحمید کریمی افزود: بر اساس آخرین آمار ثبتی از عشایر کوچنده که سال 1400 انجام شد در حال حاضر 26 هزار و 780 خانوار عشایر در استان فارس وجود دارد که جمعیت نفری آن‌ها 120 هزار و 686 است.

وی خاطرنشان کرد: عشایر استان فارس در فصل پاییز و بهار از 15 مناطق ییلاقی و قشلاقی کوچ می‌کنند که به طور معمول در فصل بهار کوچ به صورت زمینی و ماشینی و در فصل پاییز به صورت ماشینی است.

مدیرکل امور عشایر استان فارس تصریح کرد: با فرارسیدن فصول سرد سال و آغاز کوچ پاییزه عشایر کوچ‌رو در استان فارس، با آغاز فصل پاییز کوچ پاییزه عشایر استان از مناطق سردسیر یا ییلاقی به مناطق گرمسیر یا قشلاقی آغاز می‌شود که در کوچ پاییزه عشایر از مناطق شمالی استان همچون آباده، اقلید، بوانات، سپیدان و خرم‌بید به مناطق جنوبی از جمله داراب، زرین‌دشت، خنج، لارستان، فراشبند و قیر و کارزین و کازرون کوچ می‌کنند.

کریمی تاکید کرد: استان پهناور فارس با توجه به وسعت و تنوع اقلیمی توانسته است 12 درصد عشایر کشور را در خود جای دهد و به عنوان قطب عشایر کشور قلمداد شود.

وی با اشاره به مولد بودن عشایر، گفت: بر اساس آمار 25 درصد تولید گوشت قرمز استان فارس، 44 درصد تولید صنایع‌دستی و 250 تن انواع محصولات لبنی توسط عشایر استان فارس تولید می‌شود.

***فارس نخستین استان عشایری کشور است

یک پژوهشگر حوزه عشایر با اشاره به تنوع جامعه عشایری استان فارس می‌گوید: فارس نخستین استان عشایری کشور است. این استان به دلیل تنوع قومیتی که در آن وجود دارد از جمله ایل بزرگ قشقایی، ایلات خمسه، ایل لر و طوایف مستقل ساختار عشایر استان را تشکیل می‌دهد.

جاوید حیاتی می‌افزاید: جامعه عشایری به دلیل شرایط زندگی و ارتباطی که با طبیعت دارند شیوه زندگی آن‌ها خاص و مبتنی بر دامداری، صنایع‌دستی، مرتع‌داری و به لحاظ آداب و رسوم و روش زندگی بر پایه میهمان‌نوازی و احترام به طبیعت است.

وی با بیان اینکه موسیقی، لباس و صنایع‌دستی این جامعه نسبت به جامعه شهری شرایط خاصی دارد، اظهار می‌کند: آداب و رسوم جامعه عشایر در میان ایلات مختلف در فارس مشترک است، سخت‌کوشی یکی از بارزترین خصوصیات فرهنگی آن‌ها است و شجاعت، مرزداری و دفاع از کیان مملکت به دلیل ارتباط با طبیعت و شرایط زندگی در طول تاریخ زبان‌زد و جزو پیشگامان بوده است.

این پژوهشگر حوزه عشایر با اشاره به اینکه شیوه زندگی و معیشت این جامعه تلاشگر مبتنی بر دامداری و دام پروری است، خاطرنشان کرد: شیوه تولید عشایر به صورت خودکفایی است که علاوه بر تأمین نیازهای اولیه خود، بعضی نیازهای جوامع شهری را نیز تأمین می‌کند.

***نقش مؤثر عشایر در توسعه اقتصاد ملی

وی با تاکید بر اینکه صنایع‌دستی عشایر یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین تولیدات هر منطقه از کشور به حساب می‌آید، اضافه می‌کند: بیش از 44 درصد از صنایع‌دستی استان فارس توسط زنان عشایر که به صورت ذهنی و برگرفته از طبیعت است، تولید می‌شود.

این پژوهشگر حوزه عشایر تاکید می‌کند: قالی، قالیچه، گلیم و جاجیم از جمله صنایع‌دستی جامعه عشایر فارس است. سهم صادرات فرش دست‌باف استان فارس از این هنر ارزنده بسیار حائز اهمیت است، به نحوی که این دست بافته‌های ارزشمند و نفیس روانه بازارهای داخلی و خارجی می‌شود و سالانه 57 هزار مترمربع انواع صنایع‌دستی توسط این قشر به بازار عرضه می‌شود.

حیاتی با اشاره به بعضی مراسم جامعه عشایری همچون مراسم عروسی، می‌گوید: در جامعه عشایری نسبت طلاق بسیار پایین است که به دلیل شناخت خوب خانواده‌ها از یکدیگر اتفاق می‌افتد، علاوه بر مراسم خواستگاری که بیشتر با حضور ریش‌سفیدان و معتمدان برگزار می‌شود در سایر مراسم احترام به بزرگ‌تر یک خصوصیت و شاخص فرهنگی بارز در جامعه عشایری محسوب می‌شود.

***موسیقی؛ شرح رویدادهای کوچک و بزرگ عشایر است

موسیقی دیگر موضوع مورد اشاره این پژوهشگر بود. وی در این خصوص تصریح می‌کند: به دلیل ارتباط خاصی که جامعه عشایر با طبیعت دارد موسیقی آن‌ها خاص است. این جامعه در حوزه موسیقی بسیار غنی هستند و ماهیت موسیقی آن‌ها بیشتر حکایت از هجران دارد.

این پژوهشگر حوزه عشایر تاکید می‌کند: جامعه عشایری در گذشته و حال دارای بزرگان موسیقی بوده و است و هفت نسب قشقایی موسیقی خاص دارد و موسیقی مختص به هر ایل و طایفه خاص است.

حیاتی اضافه می‌کند: ساز موسیقی در عروسی عشایر ساز و نقاره است که اصلی‌ترین و قدیمی‌ترین ساز به حساب می‌آید و در مراسم عروسی نواخته می‌شود. موسیقی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای زیبا است. این هنر در میان جامعه عشایری با موسیقی گوش‌نوازی که دارد رویدادهای کوچک و بزرگ ایل را بازگو می‌کند.

منوچهر کیانی، نویسنده و پژوهشگر کتاب «کوچ با عشق شقایق» که تاریخ موسیقی ایل را بازگو می‌کند، می‌گوید: موسیقی ایل شناسنامه قومی پرآوازه و شرح رویدادهای کوچک و بزرگ ایل و ماجرای ناکامی‌ها، پیروزی‌ها، غم‌ها، دلتنگی‌ها و شادی‌های کوچَندگان این دیار است.

به گفته این نویسنده مردم ایل سال‌ها است که از دامان مادر تا پایان عمر با این نواها مأنوس بوده‌اند و هر زمان غم و اندوهی داشته‌اند با نغمه‌ای لطیف خود را تسلی می‌داده‌اند. کیانی تاکید می‌کند: موسیقی ایل نوایی است که از اعماق دل بیرون می‌آید و با آن الفت دیرینه دارد. هر شعر، آهنگ و هر آهنگ شعری مخصوص به خود دارد و جریان‌های گذشته ایل و پدیده‌ها را با شعر و موسیقی حفظ کرده است.

ادبیات برخاسته از جوامع کوچ‌نشین خارج از جلوه‌های فرهنگی نخبه‌گرا، بازگوکننده تمام واقعیتی است که مردم این جوامع با آن سَر می‌کنند. آن‌ها افسانه‌ها و اسطوره‌های خاص خود را دارند، به زیبایی شاهنامه می‌خوانند، بر داستان‌های عامیانه اشراف دارند و برای شب‌های بلند همیشه داستان‌هایی برای سرگرمی و گذران وقت دارند که از زندگی واقعی سرچشمه گرفته است.

نوع پوشاک عشایر به ویژه زنان ایل که گویای فرهنگ غنی آن‌ها است، نشأت گرفته از محیط طبیعی و باورهای فرهنگی و شیوه زندگی آن‌ها است. مردم کوچ‌نشین از نظر پوشاک فرهنگ جالبی دارند، به نحوی که لباس آن‌ها به ویژه لباس زنان شهرت جهانی دارد و در این زمینه مسئله قومی و فرهنگی که با شکوفایی استعدادها و سلیقه‌ها همراه است، وجود مواد اولیه بافت پارچه و پوشاک همچون مو، پشم گوسفند، کرک، پنبه و ابریشم که در سطح مناطق عشایری تولید می‌شود، دخالت دارد.

زنان عشایر در پوششی زیبا برای حفظ وجاهت خود از لباس‌ها و روسری‌های رنگین و بلند استفاده می‌کنند. شکل، دوخت، اندازه و انتخاب رنگ‌ها در طوایف کوچ‌نشین نوعی وحدت فرهنگی به آن‌ها بخشیده که علاوه بر مرغوبیت شهرت ویژه‌ای برای این جوامع کوچ‌نشین فراهم کرده است.

مسکن عشایر، تنوع غذا، شیوه غذا خوردن، پخت نان، اعتقادات و باورها، نوع ارتباط افراد ایل با یکدیگر و کارهای روزمره عشایر همچون شیردوشی، ماست‌زنی، کره‌گیری، موسیقی، ترانه و صنایع‌دستی شیوه زیست عشایر را بازگو می‌کند.

فارس؛ رنگین‌کمان عشایری کشور