کاربرد شیشه رنگی در معماری از گذشته تا امروز

یکی از جهانگردان که در زمان صفوی به ایران سفر کرده بود، در وصف ارسی‌ها در سفرنامه خود این‌گونه می‌نویسد: «ایرانیان به جای آنکه برای اتاق‌های خود به شیوه غربی چندین پنجره بسازند، همه را یک‌جا جمع کرده یک پنجره بزرگ یا در برای اتاق در نظر می‌گیرند که از سقف تا کف اتاق می‌رسد. این پنجره بزرگ با قاب‌های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌شود و شیشه‌های رنگی به کار رفته در آن فضای بیرونی و درونی را زیبا می‌کند.»

***شیشه رنگی در معماری مسجد نصیرالملک

استفاده از شیشه‌های رنگی در معماری ایرانی به زمان شاه عباس صفوی بر می‌گردد. زمانی که عده ای ارامنه در جلفای اصفهان ساکن شدند. آنها هنر استفاده از شیشه‌های رنگی در ساخت پنجره‌های خانه‌ها را با خود از غرب به همراه آورده بودند. در زمان قرون وسطی در کلیساهای جامعی که به سبک گوتیک ساخته می‌شدند، از پنجره‌های با شیشه‌های رنگی (که به استین گلاس Stain Glass معروف بودند)، برای نشان دادن زندگی مسیح و داستان‌های کتاب مقدس و هم چنین رساندن نور کافی به فضاهای داخل کلیسا استفاده می‌کردند. بعد از آن در زمان صفوی استفاده از این هنر در معماری ایرانی با استفاده از نقوش گره ترکیب شد و نوع جدیدی از آن که ایرانی و اسلامی بود، در پنجره‌های بزرگی به نام ارسی به تکامل رسید.

***اثرات و دلایل استفاده از شیشه رنگی در پنجره ارسی

این شیشه‌ها به جز زیبایی اثرات دیگری نیز دارند از جمله موارد زیر که آسیه شفیع پور در مقاله‌ای آن‌ها تدوین کرده است:

نور: در ارسی سطح مقطع بالای پنجره به نسبت پنجره‌های امروزی، نور بیرون را به خوبی به داخل خانه هدایت می‌کرد. همچنین شیشه‌های رنگی از شدت نور تابستان کم و و زیبایی نور زمستان را چندین برابر می‌کنند. توجه به این نکته هم مهم است که نور در معماری ایرانی نماد زندگی و جنب و جوش و حرکت است.

رنگ: نورهای رنگی بر روی انسان تأثیرات مختلفی می‌گذارد. قرار گیری هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تأثیر را کم، زیاد یا خنثی می‌کند. بنابراین؛ استفاده درست و به میزان دقیق از رنگ‌های مختلف می‌تواند این اثرات را تنظیم و تعدیل کند. بیشتر رنگ‌های استفاده شده در شیشه‌های ارسی رنگ‌های لاجوردی، قرمز، سبز و زرد هستند که هر کدام به تنهایی تأثیر روانشناختی مجزا دارند.

***بزرگ‌ترین ارسی ایران در خانه مشیرالملک در شیراز

همان‌طور که دیدیم شیشه‌های رنگی در پنجره‌های ارسی به همراه نقوش خاص و متفاوت و ساختار منحصر به فرد می‌توانند کاربردهای مهم و همچنین زیبایی وصف ناشدنی برای فضا و محیط به همراه داشته باشند. شیشه‌های رنگی به شیوه‌ای امروزی برای محیط‌های مختلف، آب و هواهای مختلف و مطابق با فرهنگ امروز جوامع نیز مورد استفاده طراحان قرار می‌گیرند که در مطلب بعدی بیشتر درباره آن‌ها خواهیم خواند.

«شکم پاره» در یزد و «چند چشم» در قزوین نام‌های دیگر همین ارسی‌های رنگارنگ هستند. اما بیش از هر جا شیشه‌های رنگی را می‌توان در شهر شعر و نور شیراز دید. مسجد نصیرالملک، ارگ کریمخانی، بنای دیوان خانه، خانه مشیرالملک، باغ دولت‌آباد و خانه محتشم که همه آن‌ها در شیراز واقع شده اند به نورهایی رنگی که فضای درونی بنا را شاعرانه می‌کنند شناخته می‌شوند. البته شیشه رنگی‌ها در کاشان، اصفهان و یزد و همچنین بناهای به‌جا مانده از قاجار در تهران مانند کاخ صاحب‌قرانیه نیز با جلوه‌های درخشان خودنمایی می‌کنند.

ارسی به جز در مرز فضای بیرونی و درونی، در فضاهای درونی مثل بالاخانه و اتاق گوشوارِ عمارت‌ها حسینیه‌ها به کار می‌رفت. کاربرد ارسی در بالاخانه این بود که زنانی که آنجا می‌نشستند به فضای طبقه پایین اشراف داشتند و از پشت شیشه‌های رنگی برنامه‌هایی که در تالار برگزار می‌شد را می‌دیدند و البته مردان آن‌ها را نمی‌دیدند.

‌محدود کردن دید: قطعات کوچک و متعدد شیشه‌های رنگی باعث محدود کردن دید از بیرون به درون خانه و ایجاد محرمیت می‌شود.

و در نهایت باز هم نباید از یادآوری نقش شیشه‌های رنگی در زیبایی بصری بنا غافل شد؛ گوناگونی گره‌سازی در ترکیب با شیشه‌های رنگی سطحی بدیع را پدیدار می‌کند که هماهنگی بین شبکه‌های هندسی و نورهای رنگی آن پیچیدگی و سادگی را توأمان دارد.